"Ты ўжо хвалiш мяне тым, што адлучаеш ад сябе, - запярэчыў сумленны духам, - што ж, довад! Але вы, пячорнiчкi мае, я ўсё яшчэ бачу пахацiнства ў вашых вачах:
Вы свабодныя душы, дзе ж ваша свабода, вы свабодныя? Вы рыхтык мне тыя, што доўга тапырылiся на голых танцорак: так i вашыя душы - самыя ў скокi пайшлi!
Мабыць, дужа шмат у вас таго, што чарадзей называе сваiм злым духам чараў i падману: i гэтым я адрознiваюся ад вас.
I сапраўды, мы шмат перагаварылi i перадумалi тут, у пячоры, пакуль не вярнуўся Заратустра, i мне гэтага больш чым досыць, каб зразумець: мы з вамi розныя.
Рознага мы шукаем тут, угары, - вы i я. Бо я шукаю большай надзейнасцi, таму i прыйшоў да Заратустры. Ён - сама трывалая вежа i сама моцная воля
- сёння, калi ўсё расхiсталася, калi трасецца зямля. Але гледзячы вам у вочы, думаю сабе, што вы, наадварот, шукаеце большай няўстойлiвасцi,
- вы хочаце болей жахаў, небяспекi, землятрусаў. Даруйце мне маю самаўпэўненасць, але часам мне здаецца, што вы, вышэйшыя людзi,
- прагнеце якраз такога жыцця, якое мяне больш за ўсё жахае, жыцця брыдкага, поўнага небяспекi, жыцця дзiкiх жывёл; вас вабяць лясы i пячоры, горныя ўрвiшчы i лабiрынты.
I больш за ўсё вам падабаецца не той, хто можа выбавiць ад усякай небяспекi, а змусцiцель, якi зводзiць з любое дарогi. Але калi вашая прага да ўсяго гэтага ёсць нешта сапраўднае, дык у мяне яна - немагчымае.
Бо страх - гэта пачатковае i прыроднае пачуццё чалавека; страхам тлумачыцца ўсё - i першародны грэх, i ўспрычыненая цнота. З страху ўзрасла i мая дабрачынная цнота, якая называецца навукай.
Бо спрадвеку ў чалавеку гадаваўся страх перад дзiкiмi жывёламi, уключаючы сюды i таго звера, якога ён тоiць у самiм сабе i якога сам баiцца: Заратустра называе гэтага звера "ўнутраным быдлам".
Гэты страх, старадаўнi i пачатковы, якi стаў нарэшце вытанчаным I адухоўленым, цяпер, як мне здаецца, называецца навукай.
Так казаў сумленны духам; а Заратустра, якi якраз заходзiў у пячору, - а ён чуў апошнюю казань i разгадаў яе сэнс, - кiнуў яму жменю ружаў, пасмяяўся з ягоных "iсцiн". "Што? - усклiкнуў ён. - , Што я чую? Сапраўды, здаецца мне, адзiн з вас - дурань, а тваю "iсцiну" я момантам пастаўлю дагары нагамi.
- Бо ў нас страх - гэта выключэнне. А мужнасць i дух прыгодаў, прага да нязведанага i на што яшчэ не адважыўся, - мужнасць, вось што на мой клёк ёсць чалавечая перадгiсторыя.
У сама дзiкiх i бясстрашных звяроў чалавек адабраў, з зайздрасцi, усе iхнiя цноты: i толькi так ён зрабiўся чалавекам.
Гэта мужнасць, зрабiўшыся, нарэшце, вытанчанай i адухоўленай, гэта чалавечая мужнасць,з арлiнымi крыламi i змяiнай мудрасцю, я думаю, сёння называецца..."
"Заратустра!" - у адзiн голас крыкнулi ўсе пячорнiкi i зарагаталi ўголас; але нешта падобнае на цяжкую хмару аддзялiлася ад iх i паднялося ўгору. Засмяяўся i чарадзей i сказаў хiтравата: "Вось i майце! Сышоў мой злы дух!
Цi ж сам я не асцерагаў вас ад яго, кажучы, што ён шэльма i хлус, гэты дух iлжы?
I асаблiва тады, калi паказваецца голы. Але я не вiнаваты, што ён такi падступны! Хiба ж бо я стварыў гэты свет i яго разам з светам?
Вось i майце! Будзем зноў радыя i вясёлыя! I хоць гнеўны позiрк у Заратустры - зiрнiце на яго! Ён злуецца на мяне,
- але яшчэ да ночы ён зноў палюбiць мяне i пачне хвалiць, бо не можа доўга абыходзiцца без такога глупства.
Ён любiць сваiх ворагаў: з усiх, каго толькi я бачыў, ён найлепей авалодаў гэтай штукай. Але за гэтую любоў да ворагаў помсцiцца ён - на сваiх сябрах!"
Так сказаў стары чарадзей, i вышэйшыя людзi ўхвалiлi яго казань: i тады Заратустра пачаў пахаджаць сярод iх, з любоўю i нянавiсцю пацiскаючы рукi сваiм сябрам, быццам хочучы памiрыцца з усiмi i выпрасiць даравання. Але калi ён дайшоў да выхаду з пячоры, яго зноў павяло на свежае паветра i да звяроў, i ён сабраўся непрыкметна ўцячы.
Сярод дочак пустынi
1
"Не адыходзь! - сказаў тады дарожнiк, якi называў сябе Заратустравым ценем. - Застанься э намi, а то ранейшая туга зноў нападзе на нас.
Стары чарадзей шчыра падзялiўся з намi тым найгоршым, што ў яго было, i вось, зiрнi, - у нашага добрага пабожнага Папы на вачах слёзы, i ён зноў гатовы плысцi па моры паныласцi.
Падобна на тое, што гэта каралi спрабуюць стрымлiвацца перад намi: бо за сённяшнi дзень яны лепш за ўсiх нас навучылiся гэтаму! Але я гатовы пайсцi ў заклад, што калi б не сведкi, яны б таксама закалацiлi благую гульню,
- благую гульню марудлiвых воблакаў, вiльготнай маркоты, сырой нуды, хмарнага неба, украдзеных сонцаў, восеньскiх вiскатлiвых вятроў!
- благую гульню нашых галашэнняў i крыкаў на дапамогу: застанься ж з намi, о Заратустра! Тут шмат схаваных гаротаў, якiя хочуць выказацца, шмат воблачнага i вечаровага, шмат душнага паветра!
Ты накармiў нас моцай, мужчынскай ежай i бадзёрымi прыпавесцямi: дык жа не дапусцi, каб дух жаноцкасцi i песты авалодаў намi за дэсертам!
Ты адзiн робiш паветра вакол сябе моцным, бадзёрым i чыстым! Нiдзе на зямлi не знаходзiў я паветра чысцейшага, чым у тваёй пячоры!
Хоць i пабачыў я шмат краёў, а нос мой адвык пазнаваць i ацэньваць розныя пахi; а ў цябе, у тваёй пячоры, цешыцца нюх мой як нiколi раней!
Хiба што аднаго разу, - о, даруй мне адзiн успамiн! Не крыўдуй за старую застольную песню, якую я склаў, жывучы сярод дочак пустынi:
- бо там таксама было добрае, здаровае, светлае паветра Ўсходу: там адышоў я далей за ўсё ад захмаранай, ад сырой, панурай, струхлелай Эўропы!
Тады я любiў дзяўчат Усходу i iншых паднябесных краiн, чые блакiтныя нябёсы не азмрочвалi нiводнае воблачка, нiводная думка.
Вы не паверыце, як жа манерна сядзелi яны, калi не скакалi - глыбокiя, але пры гэтым бяздумныя, быццам маленькiя таямнiцы, быццам упрыгожаныя стужкамi загадкi, быццам дэсертныя арэшкi,
- стракатыя, яркiя i чужыя, сапраўды так! Але не азмрочвала iх нiводная аблачынка - гэтыя загадкi давалiся адгадваць сябе: i вось - у гонар гэтых дзяўчат склаў я тады застольную псальму - псальму за дэсертам".
Так казаў дарожнiк, якi называў сябе Заратустравым ценем; i перш чым хто паспеў адказаць яму, ён схапiў арфу старога чарадзея i, скрыжаваўшы ногi, азiрнуўся вакол, спакойны i мудры: павольна i выпрабавальна ўцягнуў у сябе паветра, быццам спрабуючы на смак новае, незнаёмае паветра чужой краiны. А пасля заспяваў у нейкай адмысловай манеры, з лямантам i завываннем.
