Што гэты свет табе завязан
I шлях прасторны твой заказан.
А дзе ж той выхад? дзе збавенне
З няволi цяжкай, з паланення?
Адзiн ён ёсць: зямля, зямля,
Свой пэўны кут, свая ралля:
То - наймацнейшая аснова
I жыцця першая умова.
Зямля не зменiць i не здрадзiць,
Зямля паможа i дарадзiць,
Зямля дасць волi, дасць i сiлы,
Зямля паслужыць да магiлы,
Зямля дзяцей тваiх не кiне,
Зямля - аснова ўсёй айчыне.
Мiхал у часе вандравання
На адзiноце сам з сабою,
З гарачым сэрцам i душою
Развязваў важнае пытанне
Аб той зямельцы аб уласнай.
Яна свяцiла зоркай яснай,
Яна гарнула i хiлiла,
Бы нейкiх чар нязнаных сiла.
Свая зямля, свая пасада!..
Цi ёсць мацнейшая прынада?
Мiхал станоўка, ненарокам
Iшоў да мэты крок за крокам.
Ён паскупеў i нават значна.
Што ж? лепей з'есцi не так смачна,
Загнаць запас на хлеб, на сала,
Абы капейка перапала,
I лiшнi выгадаць рубель
Ды палажыць яго ў кашэль.
Наогул трэба жыць больш змысла
I больш мяркоўна, болей сцiсла,
Трымаць зачыненымi губкi
I меней трацiць на пакупкi.
I так пацiху ды памалу
Прыдбалi трохi капiталу,
Каб хоць пачатачак зрабiць
I першы камень залажыць
На грунце вольнае зямелькi,
Адной-адынай збавiцелькi
Ад панскай ласкi i апекi,
I плюнуць iм за тыя здзекi,
Што так уелiся ўжо ў косцi,
Калом зямля вам, ягамосцi!
Цаною доўгага шукання,
Парады, спрэчак, разважання
I гэтых мыслей натужэння
I нестрыманага iмкнення
Не знаць нi службы той, нi пана
Была зямелька апытана.
Яе Мiхал - прыпомнiм гэта
Апiсваў фарбамi паэта,
Апiсваў шчыра, ўсё зазначыў,
Хоць ён зямлi тае не бачыў;
Ды мала што: нiхто нiколi
Не бачыў светлай райскай долi,
Але той рай мы так малюем,
Што асалоды яго чуем.
Ды тут замецiм стараною:
Цi не з'яўляецца маною
Прашу прабачыць мне за слова
Ўся гэта райская размова?
Але пара, пара ў дарогу,
Бо час прыстаць к свайму парогу,
Пакуль жаданне не астыла,
Пакуль ахвота ёсць i сiла.
Агледзець трэба землю тую,
Каб не гадаць, не йсцi ўсляпую,
Аб чым была ўжо пастанова;
Няхай зямелька скажа слова
I твар пакажа свой выразна,
I гэта будзе болей важна,
Чым тая iх уся размова.
I вось пад восень прад сяўбою,
Парадзiўшыся мiж сабою,
Мiхал з Антосем воз прыбралi,
Каня запрэглi, пастаялi
У нейкiм смутным разважаннi,
Ў настроi новым, хваляваннi:
Дарога, даль i лёс нязнаны
Глядзяць няветла скрозь туманы.
Эх ты, жыццё, жыццё людское!
Няма табе, няма спакою:
Ты - суматоха, вiр бурлiвы,
Ў табе загiне баязлiвы,
Як парахно, як зерне тое...
- Ну, будзем ехаць! - Едзьма, браце!
На момант цiха стала ў хаце,
Куды мужчыны завiталi,
Спынiлiсь, шапкi пазнiмалi,
Прад абразамi гнуць галовы.
- Бывайце ж, мiлыя, здаровы!
- Ну, час вам добры, едзьце з Богам!
Iм кажа мацi за парогам,
Жадае шчасця i дабра.
Мужчыны рушылi з двара,
На воз паселi i ўздыхнулi
Ды ўлева к дубу павярнулi.
Ускiнуў жвавы конiк грывай,
Два разы пырхнуў выразлiва
Вiдаць, далёкую дарогу
Пачуў Сiвак, забiў трывогу
I, шыю выгнуўшы дугою,
Пабег вясёлаю трусцою
Па гладзi мяккага дзiрвана.
Алесь i Костусь з-за паркана
Глядзелi iм услед маўклiва,
I думка нейкая тужлiва
На смутных тварыках блукала
I ценем вочы засцiлала;
I iм здавалася, што з iмi
Дзялiлiсь жальбамi сваiмi
I дуб стары, i той будынак,
I лазнячок ускрай лагчынак,
I гэты лес, i само неба:
Чаго людцам, чаго iм трэба?
Нашто шукаць зямлi далёка?
Зайздросна ты, людское вока!
Хiба тут цесна? свету мала?
Няма работы для арала,
Цi для сярпа, або для коскi?
Цi не прыгожа ў кроплях роскi
Гарыць-iрдзiцца дрыгаценне,
Як нейкi вобраз летуцення,
Адбiтак вечнае красы?
Цi не багаты тут лясы
I рознай пташкай, i звярамi,
Арэхам, ягадай, грыбамi?..
Эх вы, нявiннасць i прастэча!
Цямны вам лёсы чалавечы.
Але напэўна i мужчыны
Паважнасць гэтае хвiлiны
Не менш ад хлопцаў адчувалi,
I нейкi час яны маўчалi,
I кожны ў думках сам з сабою
Размову меў часiнай тою.
Ды што гадаць аб гэтых словах,
Што не адбiлiся ў размовах?
Мiнем дарогi, iх малюнкi,
Iм не падведзены рахункi;
Яны заўсёды свежы, новы
I мнагадумны, настраёвы,
Iх нi прайсцi, нi азiрнуць,
Яны сваiм жыццём жывуць.
Ды ўсё ж зазначыць я тут мушу
Мiхал з Антосем сваю душу
Дарогай цешылi нямала.
Прад iмi Случчына ляжала,
Старонка мiла i багата.
Народ, вiдаць, жыў панавата,
Прынамсi, добра i заможна,
Па ўсiм аб гэтым судзiць можна:
Па ветраках, такiх удумных,
I па абэржах гэтых, гумнах,
Па старасвецкiх азяродах,
Па гарбузах на агародах,
Па тытуню i па садочках,
Дзе хаты нiклi, бы ў вяночках.
А тыя лiпы цi таполi!
Такiх не бачылi нiколi:
Развiслы, тоўсты, сакавiты,
Гамоняць з небам - паглядзi ты!
За многа вёрст здалёк вiдаць.
- Ну, дрэвы! нечага сказаць;
Зямля, брат, сiлы многа мае
Такiя вежы выганяе!
А роўнядзь, роўнядзь! як далонi!
Мiхал зазначыць цi Антонi.
- Эх, брат, зямля: ўмiраць не трэба,
Не пашкадуе табе хлеба.
Ўсё прыцягала iх увагу:
Цi ўстрэнуць родную сярмягу
I людзi простыя так ветлы,
I погляд добры iх i светлы
Так да душы i пранiкае
I сэрца цешыць i ласкае;
Цi хутарочак пападзецца,
Ну, як знаёмы, усмiхнецца!
Цi гэта вёска з ветракамi
I з прыдарожнымi крыжамi
Ўсё так павабна, так адметна,
I ўсё вiтала iх прыветна,
Бы тая блiзкая радня.
На трэццю ранiчку да дня
Мужчыны трохi i блудзiлi,
Дарога ж мерылась на мiлi
Яны прыклыгалiсь да мэты,
Каб аглядзець куточак гэты.
Мiхал злез з воза, кiнуў вокам,
У двор шыбуе мерным крокам,
Iдзе, гасподу разглядае.
Яна не досыць маладая;
I на двары не вельмi ладна,
Ўсё нейк раскiдана, няскладна,
Як бы будынкi мiж сабою
Жылi не ў згодзе, бралi з бою
Мясцiнкi тыя, дзе стаялi,
Адна другую адпiхалi,
Або ляпiлiся няўклюдна.
I каля хаты было брудна;
I нават гэта сама хата
Была залiшне праставата:
Абрэз страхi йшоў коса, крыва,
