Дапякла яна Сьцяпану.

Узвалiла яму на плечы такi валун, пад цяжарам якога ногi пагрузлi беспаваротна глыбока. А яна, на сухiм i цьвёрдым, не аддалялася ад яго так, каб не магчы працягнуць яму руку. Схопiцца ён за яе - зь мёртвай сiлай - i абое загiнуць. Яна разумела, да чаго дайшло? Яшчэ не было трагiчнасьцi паўвайсковыя, паўдзiцячыя гульнi ў дапушчэньнi; школьныя практыкаваньнi зь пераростам тэарэтызацыi; кiнафiльмы, папраўдзе, пра фiкцыйнае няшчасьце са зноскамi з рэчаiснасьцi. Цiкава было яму паслухаць яе, паспрачацца зь ёю й пазлаваць (спадцiшка). Гэта ўсё надоўга мела свой iнтрыгуючы выгляд, даючы спажыву дзеля роздумаў.

Дыспуты з Кiрай аднойчы назваў ён заняткамi па навуковых падставах дэмаралiзацыi чалавека. Спадабалася яму гэтае кплiвае паняцьце; ня выключана, што ў падобнае верыла й яна. (Гартаючы тыднёвiкi, чытала ўголас, цi хацеў хто слухаць, цi не - артыкулы, у якiх разглядалася дзейнасць засакрэчаных цэнтраў iдэалягiчнай дывэрсii; пераканаўчыя ўрыўкi перачытвала, падсядаючыся да Сьцяпана. Падкрэсьлiла дэбiльны сказ: "Зло зьяўляецца прыгажэйшым i безь яго апiсаньня немагчымая добрая кнiжка".) Сур'ёзнае нараджаецца з глупства, як праца - з гульнi, - памкнуўся ён сказаць ёй; даў самому сабе слова пабыць безуважлiвым да жонкi. Яна выбрала выгодны надта шлях: разумець, але ня дзейнiчаць. Ужо не прыймала размоваў аб працы, аб асаблiвым (у яе становiшчы перш-наперш псыхалягiчным) сэньсе самой займець зароблены грош.

11

У старшынi былi да Сумленевiча прэтэнзii. Сьцяпан менавiта вышукаў прадпiсаньне, згодна зь якiм работнiкам разумовае працы належыцца пяцьдзесят грамаў туалетнага мыла ў месяц i адзiн ручнiк у год. У вадпаведнасьцi з гэтым ён зьвярнуўся ва ўправу зь пiсьмовай просьбай. Бухгальтару было загадана падрыхтаваць праект каштарысу - i тады ўзьняўся скандал: атрымалася нiштаватая сума грошай, якую неабходна было выдаткаваць на забесьпячэньне працаўнiкоў сродкамi гiгiены.

- Дарагi калега, - абураўся старшыня, - мне вядома, э, што сёй-той кажа пра мiнiмальную мэтазгоднасьць вашай просьбы й, э, адначасова, дамаганьня, - у яго зьявiлася гэтае "сёй-той". - Мала таго, я вымушаны баранiць вас ад, э, па-мойму, э, несправядлiвых абвiнавачаньняў - так, так, абвiнавачаньняў! - у тым, што вы дзейнiчаеце не ў карысьць установы. Гэта, як самi разумееце й сёй-той, нiкому не дае радасьцi.

- Вы зьдзiўляеце мяне, таварыш старшыня.

- Чым, менавiта?

- Кожнаму пакласьцi ў руку кавалец мыла i дакiнуць законны ручнiк - гэта ж так мала, а задаволенасьцi ад таго як-жа многа! - дыпляматычна заахвочваў ён шэфа.

- Шаноўны калега, не ў крыўду вам кажучы, вы малады й таму ня ведаеце, што гаворыце, - старшыня акуратна паклаў аловак. - Супрацоўнiкi - i я сам! прыносiлi ўласныя мыла й ручнiк, i нiкому не прыходзiла ў галаву думка, што можа быць iначай. Пасьля другога сьнеданьня i пасьля працы, э, усе мылi рукi, твар; спакойна йшлi дамоў. Ня думайце, што я ня ведаў пра тое прадпiсаньне, якое вы тут падтыкаеце мне... - ён паўстрымаў сябе, каб не сказаць Сьцяпану пра штосьцi, вiдавочна, больш непрыемнае.

- Кажэце, кажэце. Усё кажэце.

- Гэта ўсё.

- Прашу вас аб размову без намёкаў, пане старшыня. Прашу сказаць мне адкрыта.

- Без намёкаў размаўляюць дзецi, э, дарагi калега, - нахмурыўся ён. Праўдзiвей было-б сказаць: размаўлялi.

- Я, пане старшыня, усё-такi прашу! - Сьцяпан расшпiлiў пiнжак i зручней усеўся ў крэсла. - Выступаючы з законнай просьбай, аказваецца, я раблю шкоду фiрме, у якой зарабляю сабе на жыцьцё, - на кончыку языка ён трымаў фразу: "Законнае, значыць, шкоднае?"

- Ня будзем так гаварыць, э, пане Сумленевiч. Справа ня ў спрэчках, бо нiхто не адмаўляе вам рацыi ды, у рэшце рэшт, i ня ў сродках таксама. Я растлумачу сутнасьць вашага пачыну, калi вы самi не здагадваецеся таго, - ён востра зiрнуў на Сьцяпана. - Свае дамаганьнi кавалка мыла вы пераўтварылi ў справу. Не хапала яшчэ таго, каб адбылася дэманстрацыя з транспарантам ад сьцяны да сьцяны: МЫ ХОЧАМ МЫЛА! або: ПРЭЧ З УПРАВАЙ, ЯКАЯ НЕ ДАЕ МЫЛА!

- Забаўна.

- Не зусiм, шаноўны, - даўгапiсам нэрвова рысаваў ён выкрутасы, псуючы аркуш глянцаванай паперы. - Мыла й ручнiкi будуць. Управа зацьвердзiць кошты.

- Дзякую вам, таварыш старшыня.

- Я спадзяюся, што другой такой размовы памiж намi ня будзе, э, дарагi калега. Шчасьлiва склалася: датычыць яна ня надта сур'ёзнага. Зразумець, шаноўны, лягчэй, чым рабiць... Iначай кажучы, цi вас не зьдзiвiла тое, чаму гэта студэнтаў многа, але арганiзатараў жыцьця мала? Столькi вучыцца народу, столькi вучыцца, ды вынiкаў, грамадою заўважальных, не вiдаць... Таму й бярэ чалавека дзiкая ўцеха, калi аб'явiцца перад табою крышынка таленту...

Старшыня гаварыў. Прыкурваў ён папяросы з пазалочанымi канцавiнкамi ды араматызаваныя, душныя. Частаваў iмi Сьцяпана. Прыймаў тэлефоны, на якiя адказваў коратка. Дастаў з барыку бутэльку каньяку й кумпястыя чаркi. Каньяк, пяцiзоркавы, адбiраў дых; меў пах першаку. Разы два шэф адказаў камусьцi, што - заняты; так, намесьнiку. "Пяты год вучу яго работы", - сказаў пра яго. Сьцяпан, ад няёмкасьцi, прыкiнуўся, што не зразумеў, пра каго гаворка - i, машынальна, адчуў прылiў пяшчоты да Кiры, шкадаваньня яе. Жанчыны рэдка бываюць выдатнымi адзiнкамi, не па бiялягiчных прычынах. Iх праглынаюць мужчыны, ад якiх яны залежныя. Тыя, што выкупiлi Тараса Шаўчэнку ад пана, кiравалiся не сэнтымэнтальным разьлiкам перад усiм.

Да Сьцяпана даляцелi трывожлiвыя словы: - Памятайце: уводзiце неспакой!

- Божа мой, якi?!

- Выбачайце. У мяне няма часу. Да пабачэньня, э, калега.

- Да пабачэньня, таварыш старшыня. Дзякую, - гэта тады запрасiў ён старшыню ў госьцi да сябе, на Каляду (з жонкай). Пляваўся, калi апынуўся за дзьвярыма габiнэту, у калiдоры, у туалеце над умывальнiкам, над якiм знаходзiцца электрычная сушылка для рук, пакуль яшчэ не папсаваная. Здарылася агiднае! Апраўданае яно своеасаблiвай лёгiкай, якая клiнцом прастрамiла навылёт такое, пра што Сьцяпан дбайна клапацiўся; падкасiла ўзгадаваныя ў iм мары, якiя ўжо далi малютку ягадку ўдачы.

12

Заставалiся нераспрацаванымi цэны на выбары, якiя каапэратыў укараняў у вытворчасьць. Дарагая сыравiна, iмпартаваная з-за мяжы, з Аўстрыi й Швэйцарыi, адназначна абумоўлiвала расцэнкi. Адзiнае, што магло зьнiзiць сабекошт, - гэта ўзмацненьне аўтаматызацыi тэхналягiчных працэсаў.