Большасць тых жанчын, што жылi разам з Наталляй у асобным невялiчкiм бараку, былi звычайнымi лагернымi шалавамi, i кожны, хто мог расплацiцца, меў да iх доступ.

Наталлю таксама спрабавалi спакусiць рознымi падарункамi, але яна не паддавалася i не прадавалася. Была недаступная, хоць вакол яе заўсёды збiралася кампанiя паклоннiкаў i ўздыхацеляў.

Неяк седзячы вось у такой кампанii, яна i расказала больш падрабязна пра сваё жыццё ў Харбiне. Бацька яе, iнжынер-пуцеец, перавёз сям'ю ў Харбiн з Расеi яшчэ да рэвалюцыi. Горад Харбiн быў фактычна пабудаваны расейцамi, i жылi там пераважна расейцы. Там Наталля вучылася, выйшла замуж за расейца, таксама, як i бацька, iнжынера-пуцейца. Жылi ў дастатку, мелi свой прасторны дом. Старэйшы брат займеў тэкстыльную фабрыку, малодшы - аптэку. Там бы Наталлi i жыць, як жывуць цяпер яе браты, мацi, сёстры (бацька памёр ужо), дык не, патрыятычны клiч крывi пацягнуў яе i мужа ў Расею. Спачатку муж, потым i Наталля прынялi савецкае падданства i на Радзiму прыехалi ўжо савецкiмi грамадзянамi. Прыехалi i трапiлi ў лагер.

Паслухаўшы, як Наталля жыла ў Харбiне, зэк-масквiч свiснуў ад здзiўлення i не ўтрымаўся, вылаяўся.

- I ты, дурная, ад такой жытухi сюды прыпёрлася? Во ў цябе, - пакруцiў ён пальцам каля сваёй скронi.

- Дурная, - згадзiлася яна. - Але ж мы, расейцы, сумавалi па Расеi.

- Вунь яна, твая Расея, - паказаў масквiч на драцяную агароджу, - любуйся.

- Цi ж мы маглi думаць, што з намi так зробяць? - голас яе ўздрыгнуў, i яна ледзь не заплакала, але ўстрымалася.

Шкада яе было нам, як шкада i сваёй долi.

Я параiў ёй напiсаць скаргу ў Маскву Сталiну. Грузiн з Кутаiсi пацокаў языком, сказаў мне:

- Слухай, кацо, такую разумную параду даваў сусед суседу. Каб прыдушыць мыш, якая схавалася пад шафу, ён параiў абрэзаць ножкi ў шафы. Шафа i прыдушыць мыш... Такiх скаргаў Сталiну мiльёны пiшуць. I што?

- Дык мяне ж не судзiлi, - расказвала Наталля. - На допыт выклiкалi толькi раз i прачыталi, што мы быццам японскiя шпiёны i за гэта нас пасылаюць у лагер на дзесяць гадоў. У мяне ў фармуляры - ПШ - падазрэнне ў шпiянажы. Як жа можна асудзiць без суда?

Наiўная Наталля нiчагусенькi не ведала пра нашы парадкi, тройкi, асобыя нарады, расстрэлы без суда, пра нашы законы, якiя ўстанаўлiвалi беззаконне.

Так мы часценька збiралiся сваёй кампанiяй, гаварылi, успамiналi мiнулае, старалiся ўгадаць будучае, i нам было неяк хораша ад узаемнага спачування. А гэта вельмi аблягчала наша жыццё. Суцяшэнне i спагада блiжняга - лекi гаючыя. Паспагадай i пашкадуй пакутнiка, вучыў Хрыстос.

Падышла тады да нас зэкаўка Надзька, з пракураным грубым, але гулкiм моцным голасам, папрасiла закурыць. Ёй далi бычок - недакурак. Яна зацягнулася глыбока, з асалодай, сказала грузiну:

- Кацо, дарэмная работка, Наташа не распячатаеццi. Купi мяне, калi ў цябе грошы ёсць.

Грузiн пакрыўдзiўся.

- Слухай, Надзька, за грошы я i сам сябе купiў бы. Iдзi ты...

Надзька i была той самай даступнай шалавай. Таўставатая, невысокага росту, з круглым задам i аб'ёмнымi грудзямi, якiя, не падцягнутыя лiфчыкам, дрыжалi пры рухах, як кiсель у мiсцы, яна была некалi цiхай вясковай дзяўчынай. У пачатку трыццатых гадоў, калi пасля "вялiкага пералому" ўспыхнуў голад i зямлю Ўкраiны ўсеялi апухлыя мерцвякi, Надзька ўкрала з поля паўпуда збожжа. Яе, шаснаццацiгадовую, i запяклi ў лагер на дзесяць гадоў. Будавала трагiчна знакамiты Беламорканал. Як ударнiцу-каналаармейку яе разам з многiмi вызвалiлi датэрмiнова. Але лагер Надзьку не выправiў, а, наадварот, сапсаваў, яна ўвабрала ў сябе самае горшае са злачыннага асяроддзя, i на волi ёй ужо месца ў жыццi не знайшлося. Цяпер яна сядзела ўжо трэцi раз за крадзяжы i, як прызнавалася, волi не хоча. "А што мне там рабiць, на волi, - гаварыла яна. У свой калгас iсцi? Ды няхай ён згарыць сiнiм полымем".

Надзька выцыганiла ў масквiча папяросу, сказала яму, што расплоцiцца за яе натурай, зарагатала. Смех яе быў гулкi, абрывiсты, падобны на смех у пустой бочцы.

Цягнулiся днi, тыднi, i былi яны падобныя адзiн на адзiн, як бы злiлiся ў адну суцэльную плынь часу, часу тугi, цярпення i адчаю. I чым больш канала ў вечнасць гэтых дзён, тым больш свет здаваўся мне i многiм зэкам абязлюдзелым, хоць людзi жылi ў цеснаце, упрытык. Толькi ж яны былi адно аднаму чужыя i не бачылi паблiзу сябе душ родных - бацькоў, дзяцей, братоў, мужоў, жонак...

Наталля пачала ну проста на вачах старэць, марнець, асунулася, ужо чужалася мужчынскiх кампанiй, ранейшых размоў, расказаў пра сябе. Калi ж часам i сядзiць з намi, то маўчыць, безуважная да нашай гаворкi, i раптам пачынае кусаць губы, у зеленаватых, як iльдзiнкi, вачах яе ўспыхвае трывога, спалох, i яны, вочы, застываюць на нейкi час, нiбы перад ёй паўстала нешта страшнае.

Убачыўшы яе такой у першы раз, я занепакоена спытаў, што з ёю, цi не трэба яе завесцi ў санчасць. Яна адмоўна пакруцiла галавой i нiчога не сказала. Потым я не зважаў на яе такiя змены ў паводзiнах.

Аднойчы пры такой вось нашай цiхай гаворцы Наталля раптам загаварыла зусiм не па тэме размовы:

- А там жывуць. Там ёсць тэатр. Канцэрты наладжваюцца... Там музыка. Твар яе пасвятлеў, сухiя губы, якiя даўно не ведалi памады, кранула ўсмешка. Там, у мамы, засталася мая любiмая ў дзяцiнстве плюшавая кошачка. Я любiла спаць з ёю. Кiцi звалi кошачку. З такой пацешнай мордачкай... Госпадзi божа мой, хоць бы мама яе не выкiнула, захавала... Я хачу тую кошачку.

Мы разам з ёю паўсмiхалiся i змоўклi.

Канчаўся верасень. Пажоўклi бярозы, кусты, пагрубела трава. З тайгi цягнула пахам грыбоў, iх неслi торбамi бесканвойныя зэкi, варылi, смажылi на алаўцах, сушылi.

Наталля, хоць i не была расканваiраваная, але часам магла выходзiць за зону то прыбiраць у домiку стралкоў-ахоўнiкаў, то на азярцо па ваду для пральнi. I заўсёды вярталася ў зону, нiдзе не затрымлiвалася.

А аднойчы ў нядзелю на вячэрняй паверцы яе не ўбачылi. Шукалi ўсюды - у мужчынскiх бараках, у пральнi, лазнi, у стралкоў агледзелi - можа, якi ахоўнiк галубiўся з ёю, нiдзе не знайшлi. Нiхто нават не западозрыў, што Наталля магла ўцячы. I ўсё ж на другi дзень зб'явiлi яе ва ўцёках. У размовах памiж зэкамi нехта ўспомнiў, што яна сушыла сухары, збiрала iншыя прадукты. Значыць, рызыкнула на такi адчайны крок.

Толькi ж куды яна кiнулася, у якую старану? У Маскву? Да кiтайскай гранiцы з надзеяй дабрацца дамоў, мацi, братоў убачыць, любiмую плюшавую кошачку пагладзiць?