Васiль Хомчанка

Крэсла з гербам i розныя крымiнальныя гiсторыi

Аповесць у навелах

Не дай Бог нарадзiцца ў час вялiкiх перамен.

Японская прымаўка

Цi нельга, не трапiўшы цэлае жыццё нiкуды,

усё-такi быць карысным для сваiх i чужых

хоць чым-небудзь на свеце.

А.П.Баласогла, забыты расейскi лiтаратар i фiлосаф

Жыццё маё было з такiмi нечаканымi паваротамi i з такiмi зiгзагамi, што i цяпер здзiўляюся, як я ўцалеў пры тых рэзкiх зiгзагах, як не апынуўся за бортам жыцця, бо ўсе ўдары па мне прыйшлiся на самую кволую, крохкую пару дзяцiнства i юнацтва. А ў гэтую ж пару i ламаюцца якраз нават не самыя слабыя духам.

Многiя, калi ў iх пытаюць, асаблiва публiчна, на людзях, цi хацелi б яны зноў паўтарыць свой жыццёвы шлях, адказваюць з гонарам: "Якое б жыццё нi было цяжкое, не стаў бы яго мяняць, прайшоў бы ўсё спачатку". Не веру гэтым людзям. Яны або становяцца ў позу, або ў iх жыццi не было тых драматычных сiтуацый, калi чалавек ратаваўся ад гiбелi цудам... Што да мяне, то я не хацеў бы паўтарыць тую сваю раннюю жыццёвую дарогу, перажыць тое, што давялося. Не, не хацеў бы...

Маё пакаленне, выбiтае даваенным тэрорам i вайной, самае няшчаснае i такое парадзелае, што вельмi рэдка сустрэнеш сваiх равеснiкаў.

Дзяцiнства маё супала з так званым вялiкiм пераломам - прымусовай калектывiзацыяй i раскулачваннем. Я - сын селянiна, не дужа беднага, але i не багатага, а, як лiчылi тады, серадняка, быў сведкам знiшчэння вёскi, знiшчэння селянiна як гаспадара зямлi, аднаўлення самага сапраўднага прыгону. I, будучы пiянерам, нават памагаў учыняць гвалт над сялянамi.

Аднойчы нас, групу пiянераў, павялi выграбаць з пограба бульбу ў раскулачанага аднасяльчанiна. Раскулачвалi яго, амаль бедняка, за адмову ўступiць у калгас. Залезлi мы ў пограб, пачалi насыпаць бульбу ў мяхi. I раптам гаспадар выбег з хаты, у белых портках i кашулi, сiвы, барадаты, i з нейкiм адчайным крыкам пачаў скакаць на тым пограбе, каб абвалiць яго перакрыцце i прыдушыць нас. З пiскам, плачам шмыгнулi мы адтуль, як мышы.

З таго года, калi сялянскiя гаспадаркi былi разбураны, а "шчаслiвае" калгаснае жыццё кiнула сялян у паднявольную працу i голад, галадала i наша сям'я. На працаднi нiчога не давалi, дралi падатак з кожнай курыцы, яблынi i грашыма i натурай - мяса здай, малако здай, воўну здай, плацi i грашовы падатак. Ды яшчэ падпiшыся на пазыку. Бадай нiводны прыгонны не плацiў такi аброк свайму пану. Голад на Ўкраiне прыгнаў тысячы апухлых людзей у Беларусь шукаць паратунку. Колькi ж iх, няшчасных, памерла на дарогах, колькi безыменных магiл яны пакiнулi на зямлi!.. Такой злачыннай сiлы быў той славуты сталiнскi пералом, што i цяпер не ведаем, што рабiць, каб выкараскацца ад яго страшных вынiкаў...

Да рэвалюцыi маё роднае сяло Канiчы было вялiкiм, ажыўленым цэнтрам воласцi, а пасля i - сельсавета. У iм былi школа, маёнтак з броварам i млыном на рэчцы, царква i касцёл. Мелiся цагельня i печ для абпальвання вапны. Цяпер усяго гэтага няма. Iснуе саўгас з мiльённымi стратамi. Царкве i касцёлу знялi галовы, маёнтак, бровар, млын, вялiкi сад знiшчаны, i сяло гiбее. Зямля, адчужаная ад гаспадара, не можа даць столькi багацця, колькi давала да калгаса.

Добра вядома, як нас выхоўвалi, каго з нас рыхтавалi - актыўных "сталiнскiх штыкоў, адданых бацьку ўсiх народаў". Мы будавалi нiбыта шчаслiвае будучае - сацыялiзм, не ведаючы, што гэта такое. Нам загадвалi радавацца таму, што мы жывём у самай свабоднай краiне i мы - самыя шчаслiвыя, багатыя, культурныя. I мы верылi... Бяда наша якраз i была ў тым, што мы на працягу многiх гадоў верылi дзяржаўнай хлуснi. А чым больш верылi, тым нам больш хлусiлi. I не толькi пры Сталiне. "Я другой такой страны не знаю, где так вольно дышит человек..." - прымушалi спяваць нават зэкаў, ведучы iх на катаржныя работы.

Я - дзiця часу - быў абалванены нашай фальшывай iдэалогiяй нароўнi з мiльёнамi iншых равеснiкаў. Я верыў, што жыву хоць i бедна, затое ў самай справядлiвай краiне.

З чацвёртага класа цi нават раней я пiсаў вершы, апавяданнi, п'есы. Слаў допiсы ў газеты, iх друкавалi, асаблiва часта ў "Пiянеры Беларусi". Па гэтай прычыне мяне выбiралi рэдактарам класнай насценнай газеты, якую я адзiн i выпускаў, запаўняючы яе сваiмi ж допiсамi i вершамi.

Здаецца, у шостым класе, а гэта было ўжо ў Бялынкавiчах, бо ў нашых Канiчах мелася толькi чатырохкласная школа, мяне таксама прызначылi рэдактарам класнай газеты. Я ўзяўся за яе выпуск з вялiкiм жаданнем i натхненнем. Як i заўсёды, сам напiсаў тэкст, зрабiў малюнкi. Паколькi класны кiраўнiк, настаўнiк Герасiмовiч, не сказаў, як назваць газету, назву прыдумаў я. Прыдумалася лёгка: раз мы будуем сацыялiзм, то хто мы? Сацыялiсты. Так я i назваў газету. Гатовы нумар газеты я павесiў у класе да пачатку заняткаў. Вучнi чыталi, смяялiся з карыкатур, хвалiлi вершы. Я думаў, што гэтак жа пахвалiць i настаўнiк Герасiмовiч, урок якога быў першы. Я помню яго чалавекам спакойным, акуратным, педантычным. Адзяваўся ён заўсёды ў галiфэ i гiмнасцёрку, пашытыя з нейкага шэрага матэрыялу, i хромавыя боты. Ваенны рэмень перахоплiваў яго гiмнасцёрку. Хадзiў ён павольна, асцярожна, як бы баяўся наступiць на нешта вострае. Я лiчыў, што ён проста бярог свае боты, таму i ступаў эканомна. Герасiмовiч зайшоў у клас, паклаў на стол класны журнал, канспекты i ўбачыў насценгазету. Я чакаў яго ўсмешкi, пахвалы, а ўбачыў перапалоханы твар. Амаль подбегам кiнуўся ён да газеты, сарваў яе, парваў на шматкi i кiнуў у сметнiцу.

- Хто табе даў такую назву газеты? - спытаў ён у мяне.

- Сам прыдумаў.

- А ты ведаеш, хто такiя сацыялiсты?

- Тыя, хто будуе сацыялiзм. Мы ўсе - сацыялiсты.

- Сацыялiсты - гэта здраднiкi рабочага класа, апартунiсты, ворагi Трэцяга Iнтэрнацыянала. Ты даў газеце варожую назву.

Я адразу зразумеў, якая небяспека навiсла нада мной. Усё, канец маёй вучобе, пiянерыi, i мяне пасадзяць у турму. Нiчога не прыбаўляю, я забаяўся турмы па-сапраўднаму, асаблiва калi нейкi раённы энкавэдыст выклiкаў мяне ў кантору сельсавета i ўсё дапытваўся, хто мяне навучыў назваць так газету. Ён мне тады i растлумачыў, што за антысавецкую дзейнасць нясуць крымiнальную адказнасць з чатырнаццацi гадоў. А мне ўжо было столькi.

Абышлося, на шчасце, лёгка. Абмеркавалi мяне на класным сходзе i занеслi маё прозвiшча на ганебную чорную дошку, дзе яно красавалася тыднi два. Былi тады такiя метады выхавання - чырвоная i чорная дошкi. Перадавiкоў заносiлi на першую, адстаючых або тых, хто правiнiўся, - на чорную.