- Не забывай мяне, сынку. Ты яшчэ малы, ты яшчэ дзiця...

Салдаты рушылi на перон, малы з iмi. Ён нават меў за плячыма нешта накшталт салдацкага ранца. Бацька паспеў адно развiтацца з сынам. На перон ужо яго не пусцiлi. Ён выйшаў з вакзала сумны. Штосьцi пакутнае цяжка варочалася ў грудзях яго. Ён чуў цяпер сябе страшна самотным, як бы сярод мора на гнiлой дошцы. Ён чуў, як прыходзiлi i адыходзiлi цягнiкi, як маршыравалi салдаты, змучаныя конi цяглi гарадскiмi вулiцамi гарматы, не менш змучаныя людзi, прыбiтыя, прыглушаныя, штосьцi рабiлi каля гэтых гармат, штосьцi адзiн аднаму загадвалi, гаварылi, злавалi, лаялiся, маўчалi... Восеннае сонца пякло над горадам. Вулiцы былi пыльныя. Народу было на вулiцах поўна. Званiлi ў царкве. Гук быў густы, моцны, не гэтакi, як калiсьцi там, адкуль выгнала вайна. Адчуванне самотнасцi ў чалавека было большае, як тады, калi ён астаўся адзiн на вайне ля зруйнаваных акопаў. Ён прабадзяўся з паўдня па гораду, заходзiў у царкву, стаяў пад гiпнозам iмшы, вярнуўся ў барак, лёг на сваё месца i маўчаў. Навокал адчувалася вайна: салдаты, уцекачы, бядота, смерць (не толькi там, на фронце, салдацкая смерць, але i тут, яшчэ страшнейшая, у цiхiх кутках, у трантах, у брудзе, у вошах). Ён нiчога не думаў больш у той дзень. Ён не мог знайсцi нi пачатку, нi канцоў, нi прычын - нiчому: нi вайне, нi смерцi, нi голаду. Як муха ў вадзе. Ён нiчога не разумеў на свеце.

У наступныя днi ён зноў хадзiў на работу. Быў яшчэ больш пануры i з яшчэ большай упартасцю абмацваў паперку на пяць дзесяцiн зямлi за пазухаю i грошы ў нагавiчнай паяснiцы.

Ад сына нiякае весткi ён больш ужо не меў. Можа, той i пiсаў бацьку што, але бацька ў бараку доўга не быў. Ён неўзабаве, мокрым i халодным восенным днём, прамок i захаладзiўся на рабоце. Назаўтра на работу ён не выйшаў, а на трэцi дзень быў у вялiкай гарачцы. Яму пашанцавала: праз дзён дзесяць яго завезлi з барака ў больнiцу. Там ён i пракачаўся вельмi доўга, нешта аж усю зiму, да самай вясны. Калi адбывалася рэвалюцыя, ён ужо хадзiў па больнiчным пакоi, падоўгу прастойваў ля акна, глядзеў на залiтыя сонцам тратуары i сцены. Чалавек быў гэтымi часамi вясёлы. Перш за ўсё рэвалюцыя. Як бы ён нi разумеў яе, якую б яе нi бачыў цi, праўдзiвей, адчуваў, але ведаў ён адно цвёрда i ясна: яна за яго, яна iдзе на дапамогу гэткiм людзям, як ён. Як клаўся ён у шпiталi, ён вельмi старанна выбраў з паяснiцы грошы, далучыў да iх паперку на пяць дзесяцiн зямлi, усё гэта завязаў у хустачку i паклаў пад падушку. Хоць быў ён i ў гарачцы, але на гэта ў яго знайшлося яшчэ сiлы i яснасцi ў галаве. З гарачкi ён усё гаварыў пра гэтыя грошы, пра пяць дзесяцiн зямлi, пра дамоўку, пра тую часiну, калi ён зноў возьмецца нацiраць спакойна мазалi на руках i нагах i цiха сабе лiць сёмы пот на зямлi. Больш нiчога яшчэ не трэба. I нiкога яму не трэба. Увесь свет па сабе, i ён па сабе. I от прыйшла аднекуль рэвалюцыя. Што такое гэтая рэвалюцыя? Яна ёсць дадатак да грошай у нагавiчнай паяснiцы i да паперкi на пяць дзесяцiн зямлi. Цар ваяваў - цара скiнулi. Буржуазiя была багатая, яна магла нават здароваму салдату выстарацца белы бiлет. Яна ўсё можа! А бедны, просты чалавек гараваў. Дык рэвалюцыя дала цi дасць па шапцы гэтай самай буржуазii, на карысць беднаму чалавеку. Дык няхай жыве рэвалюцыя! I Пятро Тадаровiч кожны дзень абмацваў пад сваёю падушкаю малюпаценькi пакуначак у бруднай насатцы. Там былi папяровыя грошы, але найбольш яны былi перагнаны на золата. Як i дзе чалавек даставаў гэты метал - ён сам ведаў. Ратуючыся сам у сабе, з сабою i сваiмi спосабамi ад усялякай навалы, ён выпрацаваў у сабе панурасць, праз панурасць прафiльтравалася жалезная практыка.

Ужо калi выйшаў ён з шпiталя, горад кiпеў першымi месяцамi рэвалюцыi. Чалавек ахвотна i з цiкавасцю хадзiў слухаць на мiтынгi, сам адчуваў у сабе тую самую рэвалюцыю, праўда, па-свойму, i з вялiкаю радасцю бачыў, што сапраўды вайна дайшла да канца. Зараз ачысцiцца ад вайны тое месца, адкуль ён родам, дзе тыя пяць дзесяцiн яго ўласнай на векi вечныя зямлi. А да гэтай зямлi рэвалюцыя яшчэ дадасць больш зямлi. Як тады не жыць чалавеку. У такiя хвiлiны чалавек быў блiзкi да таго, што заплача; ён думаў пра загубленую на ўцякацтве сям'ю. Ён астаўся адзiн. Адзiны жывы сын яго прапаў дзесьцi без вестак! У яго вачах паўставалi тыя хвiлiны, калi каналi на дарозе яго малыя дзецi, яго жонка - матка гэтых дзяцей. Няхай жыве рэвалюцыя, яна скончыла вайну, яна супроць той буржуазii, якая ўшчала вайну! (Пра гэта ён ужо наслухаўся.) Зараз ён рушыць дадому!

Ён не ведаў таго, што ў барак яму прыйшло было за зiму некалькi лiстоў ад сына. Але ў бараку думалi, што яго ўжо няма жывога. Калi б нават думалi i iнакш, дык не ведалi дакладна, у якiм шпiталi яго шукаць. Ды, урэшце, хто гэта будзе браць на сваю галаву цi, праўдзiвей, на ногi гэтакi клопат? I лiсты тыя марнавалi, губiлi. Чалавек, як выйшаў з больнiцы, заходзiў у барак, але нiчога там не дазнаўся. Цяпер ён перабраўся жыць у iншы канец горада.

IV

Ужо ў вайну з белапалякамi той мураваны барак быў зруйнаваны ўшчэнт. Усе тыя кватэры ля вакзала былi папалены i паўзрываны. Пятро Тадаровiч гэтага ўжо не бачыў. Яго тут ужо больш нiхто не спатыкаў пасля таго, калi ён пытаўся ў бараку пра сына або пра лiсты ад яго.

Раз увосень, калi канчалася вайна, малады чырвонаармеец хадзiў у гэтым месцы i прыглядаўся да асобных будынкаў, што нейкiм парадкам асталiся пасля гэтакай калатнi. Ён нiчога тут не пазнаў, нават самы вакзал стаяў, як шкiлет: без вокан, без страхi, абсмалены, абкураны. Цягнiкi хадзiлi, але спынялiся яны ўжо крыху далей, дзе да часу выбудавалi нейкую паветку з дошчак. Пад гэтай паветкай малады чырвонаармеец i чакаў раз пад вечар свайго цягнiка. Ён быў не адзiн. Нешта было з iм яшчэ чалавек трох вайскоўцаў, старэйшых за яго. Заходзiла сонца, была восень, суха было, ясна. Наводдалек шумеў горад. Адгэтуль вiдаць былi маўклiвыя комiны спыненых заводаў, разбураныя вайной муры. Свежыя сляды вайны яшчэ не зацягвалiся часам i чалавечаю працаю. На ўзгоркавым полi, за горадам, часамi вiдзён быў чалавек з плугам. Праходзiлi людзi сцежкамi ў поле i ў горад...

Памiж вайсковымi адбылася гэтакая гаворка:

- Я хадзiў, хадзiў, - сказаў самы маладзейшы чырвонаармеец, - i дарэмна.

- Я табе казаў, - адказаў другi, - гэтулькi часу прайшло, i вайна гэтак тут пастаралася. Ты або неразумна ўпарты, або наiўны, як дзiця.