- Тата прыйшоў! - закрычалi дзецi.

I хвiлiн пяць была радасная ўрачыстасць. Пасля адразу чалавек пайшоў аглядаць свае вуглы, усе закуткi ў двары. Сям'я не адставала ад яго нi на крок.

З таго ж самага дня чалавек пайшоў у работу. Ён зграбаў нейкую салому на таку, скасiў нейкi ўзмежак на агародзе, малацiў нейкi мiзэрны ўраджай так пудоў дзесяць жыта на год намалацiў! А пасля падаўся да палкоўнiцкага маёнтка. Гэта было нават i не лiшне далёка. Там ён цёрся, зняўшы шапку, на кухнi. Яго пачаставалi астачаю ад абеду панскiх слуг. Нарэшце яго павялi да палкоўнiка. Той ляжаў на верандзе, а каля яго доктар пераглядаў газеты. Доктар, мусiць, ужо ведаў гэтую гiсторыю, бо далiкатна падаўся ў сад.

- Ах, гэта ты, - сказаў палкоўнiк.

- Як ваша здароўе, ваша...

"Дзяншчык" цвёрда i выразна выгаварыў палкоўнiцкi чын.

Пра сваё здароўе палкоўнiк, аднак, нiчога не сказаў салдату. Ён некаторы час глядзеў кудысьцi паверх усяго, здавалася, што ён раптам забыўся на салдата i слухае цiхi шум дрэваў у старым садзе. Салдат вокам не змiргнуў, стаяў i цярплiва чакаў.

- Ах, гэта ты, - зноў сказаў палкоўнiк. - Дык чаго ты хочаш? Зямлю хочаш цi... цi, можа, даць табе добрую службу ў мяне пры фабрыцы? У мяне фабрыка не тут, а ў горадзе, вёрст за дзвесце адсюль. А зямля тут, у маёнтку.

- Як ваша ласка будзе.

- Ну, дык што хочаш, выбiрай. Доўга не думай. На фабрыку хочаш?

- Вельмi далёка, паночку. Ды нейк у горадзе я нiколi не жыў.

- Ну, дык зямлi?

- Зямля ж панская тут.

- Тут. А ты дзе хацеў?

- Таксама далёка мне з дому перабiрацца. Турбатня вялiкая, i кiшэня не вытрымае.

- Дык як я табе павiнен наравiць? Ну, гавары.

Салдат анiчога не мог сказаць у тую хвiлiну.

- Ты можаш жыць там, а тут зямлю выпусцiць. Ты i гэтак не хочаш?

- Хачу, паночку, хачу!

- Ну, дык...

Палкоўнiк, злосны i зняможаны, адкiнуўся на падушку, з пакутнiцкiм выглядам заплюшчыў вочы.

Аднак жа салдат маўчаў. Ён не ведаў, што гэтак будзе стаяць справа, ён уяўляў сабе палкоўнiцкую аддзяку так сабе, адцятую ад усяго. Ён не парадзiўся з жонкаю, з суседзьмi, можа, нават. З суседзьмi?! Не з усiмi, вядома, суседзьмi: як трапiў у рукi белы бiлет, пра гэта трэба было маўчаць. Але адзiн цi два з суседзяў цi з сваякоў маглi знайсцiся, якiм льга было сёе-тое расказаць i пакарыстацца iхняю парадаю ў гэтай заблытанай справе.

Палкоўнiк з стогнам прыўзняў галаву з падушкi i ткнуў пальцам у нейкую кропку. Уваскочыў лёкай.

- Няхай мой камiсар, - сказаў палкоўнiк, - выдзелiць гэтаму чалавеку з маёнтка пяць дзесяцiн зямлi. Без грошай. На вечную яго ўласнасць.

Салдат падзякаваў i пайшоў следам за лёкаем у камiсарскую афiцыну.

Нешта дзён два яшчэ пасля гэтага Пятро Тадаровiч цёрся ў панскiм маёнтку: чакаў усё фармальнай паперкi на зямлю. Сказаць праўду, дык за гэтыя два днi ён апрыкраў там маёнтаўскiм службоўцам: усё дапытваўся i правяраў, цi моцная гэта будзе паперка, цi не трэба яшчэ будзе праз усялякiя там гарадскiя канцылярыi праводзiць яе. Даючы яму на рукi паперку на зямлю, яму сказалi, што яна ўжо як мае быць аформлена.

На трэцi дзень увечары (пазнавата ўжо было) Пятро Тадаровiч вярнуўся дадому. Цэлы дзень ён ехаў з адным салдацкiм абозам. Трохi дзiўна яму было, што салдацкi абоз раптам у гэтай мясцовасцi з'явiўся, але i ў лiшнюю гаворку з салдатамi не ўдаваўся. Кiламетраў за шэсць ад дому яму трэба было злезцi з фурманкi. Ён пайшоў пешшу. Цяпер гэта ўжо быў зусiм iншы чалавек, як тады, яшчэ нядаўна, калi блытаўся ён пад халоднымi зорамi на пустым полi, ля чорных акопаў. Цяпер ужо на заднi план адышоў ён сам сабе, а клопаты пра зямлю, пра гаспадарку нёс ён у сабе. Гэтакi ён быў усю дарогу. Але як злез ён з фурманкi i прайшоў крыху пад дом полем, адбылося штосьцi гэтакае, што нагадала яму ўвесь час, калi ён толькi дбаў, як бы ўратаваць на плячах галаву. У першую хвiлiну ён не паверыў, толькi стаў i прыслухаўся. У наступную хвiлiну валасы на галаве яго заварушылiся.

Вечар даўно ўжо агарнуў зямлю. Было цiха. Гэтак было цiха, што чуваць было, як з палявых дзiчак, дзе-небудзь паўз дарогу, падала лiсце на зямлю. Узышоў восенны месяц. Ад гэтага спакойнага святла яшчэ цiшэй здавалася на зямлi. Дзесьцi далёка брахаў сабака, пiснула палявая мыш. I раптам... Але спачатку чалавек не паверыў. Не можа быць! Вайна асталася далёка, чалавек на векi вечныя выратаваўся ад яе. Няхай там хто сабе хоча ваюе, каго сабе хочуць гоняць на смерць - што цяпер яму, Пятру Тадаровiчу! Яму пашанцавала, i ён адгарадзiўся ад усяго свету! Але ўжо ў наступную хвiлiну ён хапiўся за галаву: сапраўды ён выразна чуў артылерыйскую кананаду. Гукi гэтыя ён добра ведае! Цяпер яму ясна стала, чаму ў гэтай мясцовасцi з'явiўся вайсковы абоз. Як нежывы, дайшоў чалавек дадому. На двары ён яшчэ пастаяў, паслухаў. Кананада пачыналася здорава. З гукаў можна было меркаваць, што яна далёка, але ж яе чуваць, а гэтага тут раней яшчэ нiколi не было. Дома ўсе спалi i нiчога не чулi. Ён не пайшоў у хату, а падаўся на ток, на салому. Ён трывожна прадрамаў цэлую ноч. Ранiцою было цiха, але апоўднi з новай сiлай, мацней, як уначы, блiжэй, значыцца, чуваць было вайну. Яна, значыцца, даганяла чалавека, не давала яму атрапаць ад яе рук! Яна гналася за чалавекам свежым следам, i нiчога iншага чалавек не мог тут парадзiць.

Можа, яшчэ прайшло якiх два цi тры днi. I за гэты кароткi час аж, здаецца, сама мясцовасць змянiлася: зноў пайшлi дарогамi ўцякацкiя фурманкi, i гэта ўжо былi тутэйшыя людзi, з гутаркi можна было адразу пазнаць i з выгляду (раней, быў нядаўна час, ехалi людзi з Польшчы). А яшчэ праз некалькi дзён упартага гарматнага грому дзесьцi далёка войска заняло ўсю мясцовасць.

Пятро Тадаровiч нацягнуў ужо на свае растрыбушаныя драбiнкi верх з пасшываных старых мяшкоў. У тыя днi ён выехаў сохнучы, ныючы, повен пакутнае смагi да жыцця i чуючы перад сабою адно - чорную навiсь смяртэльнай навалы. У кiшэнi яго ляжала добра зашытая моцнымi нiткамi паперка на пяць дзесяцiн зямлi з панскага маёнтка. Вайна гналася следам за iм. Яму давялося змяшацца з тысячамi ўцякацкiх фурманак на восеннай дарозе. Як ён нi ратаваўся з таго агульнага гора, яно ўсё адно спасцiгла яго.

III

Наступным годам, а можа, i двума, бачылi чалавека на брудных вакзалах, там, дзе было цясней, брудней, чарней, бяздольней. Можна было думаць, што чалавек нiчога iншага не ведае, нiколi не бачыў, - гэтак спакойна i панура ён увечары клаўся спаць дзе-небудзь ля сцяны, на цэментовай заплёванай падлозе, або, калi дазваляла надвор'е, на стаптанай траве цi на апыленым лопусе. Усю сваю маёмасць чалавек падсцiлаў пад сябе i падкладаў пад галаву. Часамi яго бачылi, i даволi доўгi час, як ён дзень пры днi стаяў на шумных праходах з працягненаю рукою, часамi чалавек даставаў работу i рабiў вельмi цягавiта. Пануры чалавек любiў работу! А колькi ён зарабляў - пра гэта невядома. Вiдаць было адно тое, што ён вельмi чорны i нейкi зямлiсты. Пры iм быў яшчэ хлопчык. Калi бацька быў на рабоце або калi, не маючы работы, стаяў з працягненаю рукою, хлопчык быў дзесьцi сам па сабе. Варочаўся да бацькi ён увечары. Спаць яны клалiся разам, акрываючыся ўдвух адным салдацкiм шынялём. Пасля ўсходу сонца бацька ўставаў: ён пачынаў дбаць пра будучыню, ён не мог згуляць анiводнай хвiлiны. Кожная хвiлiна павiнна была даць што-небудзь у скарбнiцу той будучынi.