Ня дзiвiцеся, калi паэт, сутыкнуўшыся зь вялiкiм прасторам мора, гойдаючыся дзесь на мараплаве, адкоцiць такi ёмкi верш цi паэму, што вы нiколi й не падазравалi-б яго ў такiх здольнасьцях. Мора - яго натхненьне. Ён-жа абавязкова пад тым вершам цi паэмай i зазначыць, што напiсана на Атлянтычным цi iншым акiяне, дый не забудзецца аб даце, каб ведалi, маўляў, што ён быў там i што магутныя воды маюць i на яго такi самы творчы ўплыў, як на сотнi й тысячы iншых слаўных папярэднiкаў - тварцоў мастацкага слова.
Ня дзiвiцеся, калi пачуеце, што мора мае й гаючыя ўласьцiвасьцi. Цi адзiн духова змучаны й скалечаны чалавек знойдзе ў мерных i шумных марскiх пералiвах бальзам, што гоiць духовыя раны, дапамогу ў турботным жыцьцi, раўнавагу духовае трываласьцi, знойдзе надзею й пабачыць зарысы лепшае будучынi.
Але мора - гэта перадусiм стыхiя, сiла. Неабмежаваная, нявычарпальная. Яно ад бяспамятных часоў нiшчыла, крышыла й тапiла на сваiм шляху ўсё слабое, бездапаможнае. Нязьлiчоныя разы было загубай для чалавека. Тапiла ягоныя заакiянскiя экспэдыцыi, руйнавала ўзьбярэжную маёмасьць i здабытак. Чалавек нарэшце знайшоў сродкi бясьпечнага падарожнiчаньня па моры, але нiколi не пакарыў яго неабмежаванай сiлы.
Сымон, едучы з Марсэлю ў Нэапаль мараплавам разам са сваймi сябрамi, першы раз быў на моры. Перад вачыма задумлiвага юнака разьлёгся новы, вялiкi й бязьмежны сьвет. Цiхае зеленкаватае Мiжземнае мора дыхала магутнасьцю, вольнасьцю. Лёгкi паўдзённа-заходнi вецер часаў грывы хваляў, асеньнiм халадком перакачваўся й разгульваў па шурпатай гладзi. Чарада чаек шнурам цягнулася ў хвасьце за мараплавам, манатонным i сумным крыкам наганяючы нейкую тугу й журботу.
II
Пасажыры павольна хадзiлi па палубе, заглядалi ва ўсе закануркi старога мараплава, сачылi за рутыннай працай матросаў, прыглядалiся хвалям i птушкам, гаманiлi аб тысячы й адной розных дробных справаў;
Задуманы Сымон стаяў, абапёршыся на агароджу борту, i дзесьцi блудзiў зрокам удалечы. Лёгка-шумнае мора, журботны крык чаек i раўнамерны рух мараплаву нараджалi ў юнацкай галаве цi мала думак. Жыцьцё, як яго бачыў хлапец, было няцiкавае й невясёлае. Даўно абыякавасьцю апранулiся ягоныя пачуцьцi. Як мараплаў цяпер плыў у нейкi чужы Нэапаль, у новую прыстань, так, выдавалася яму, плыла й вялiкая, страшная хваля жыцьця. Хтосьцi аднекуль кiраваў гэтай хваляй, вызначаў ейны бурлiвы ход да нейкай мэты. Ён, Сымон, быў несены ёю мiма сваёй волi, кiданы з аднаго канца Эўропы ў другi. Вось хваля тая хутка выкiне яго на незнаёмы бераг, там падхопiць iншая ды з новай сiлаю панясе далей у няведамасьць, i так, здавалася, будзе без канца. Ня быў гаспадаром самога сябе, не загадваў курсам жыцьця й лёсу, а даўно ўжо стаў часткаю нейкай вялiкай, бяздушнай, жахлiвай пражорлiвай машыны. Яна дыхала агнём i жалезам, харчавалася смерцю й калецтвам, нiшчыла слабое й бездапаможнае, крышыла-папялiла ўсё па дарозе.
Дык i што з таго было Сымону, што сяньня пакiнуў ззаду Марсэль, а заўтра пабачыць Нэапаль? Цi-ж iтальянская зямля магла быць для яго больш гасьцiннай, чымся француская? Або што яму з таго, што цяпер задарма падарожнiчае па Мiжземным моры? I цi-ж дарма? Цi-ж ня прыйдзе дзень, калi крывёй давядзецца заплацiць за такое падарожжа? Дзе-ж была тая крынiца надзеi й веры ў нешта вялiкае, лепшае, да чаго чалавек iмкнецца й што трымае яго пры жыцьцi? Да чаго цяпер мог iмкнуцца Сымон, ня будучы гаспадаром самога сябе й трапiўшы ў шэрагi людзей, якiх даўно навучыўся ненавiдзець за iхныя зьдзекi над беларускiм народам? Цi льга было адгадаць, што нясе будучыня?
Даўно ўжо мiнула пяць гадоў ад часу, як Сымон, тады яшчэ чатырнаццацiгадовы школьны хлапчук, жыў пад польскай акупацыяй. З успамiнаў, што захавалiся ў галаве адносна акупанта, стараўся цяпер угадаць, як выглядае польская ўлада, войска й паны на чужыне. А ўспамiнаў гэтых было - хоць адбаўляй. Надзвычайна добра прыгадваў усё з раньняга дзяцiнства, лепш мо навет, чымся тое зь недалёкай мiнуласьцi.
Вось, прыкладам, першы дзень у школе.
Даўно карцiла Сымону ў школу. Будынак быў па суседзтву, i хлапец вечна то тырчаў на школьным панадворку, то падслухоўваў пад кляснымi дзьвярыма. Сачыў i слухаў, што робяць дзеткi. Зайздросьцiў iм i шкадаваў, што так паволi расьце ды яшчэ яму не пара з большымi ў школу. Кожны дзень выпытваў матку, калi-ж яна нарэшце пашле яго на навуку. Ажно прыйшоў доўгачаканы дзень.
Матка, трымаючы босага Сымона за руку, прывяла яго ў клясу. Настаўнiца ўталопiлася ў дзiця, зiрнула на босыя бруднаватыя ногi, зрэбныя сiнiя порткi з працёртымi ўжо каленямi, саматканую кужэльную сiнюю й даволi зашмальцаваную кашулю й спынiла свае вострыя, быццам цьвiкi, рудыя вочы на пакрытым рабацiньнем твары. Правай рукою пагладзiла вялiкую на Сымонаў век галаву й спытала:
- Поведз, як се называш?
Сымон зьбянтэжана й нiчога не разумеючы пазiраў то на чужую, злосную, здавалася, жанчыну, то на матку.
- Як се называш? - паўтарыла настаўнiца й сагнулася так, што рудыя вочы апынулiся на ўзроўнi хлапчуковага носа.
- Якса называш... - паўтарыў зьбянтэжаны малы.
- Вучыцелька пытаецца цябе, як завешся, - тлумачыла сыну матка.
- Ну, скажы.
- Сымон, - асьмелiўся малы.
- Шымон? - перапытала настаўнiца. Хлапец нiчога не адказаў. - То iдзь, Шымон, i сядай тутай, - загадала настаўнiца, узяўшы малога за руку й садзячы на самай першай лаўцы, насупраць свайго стала. Сымон сеў i баяўся паварушыцца на месцы, сочачы за незнаёмай жанчынай i не разумеючы амаль нiчога зь ейнай гутаркi. Толькi тады крышку пасьмялеў, калi прынесла кавалак паперы й кавалак алавiка ды загадала маляваць сабачую будку. Па некаторым часе асьмелiўся навет зiрнуць направа й налева i, праверыўшы, што небясьпека зьнiкуль не пагражае, узяўся за маляваньне. Гэтак пачалася Сымонава навука ў польскай школе.
Ня мог прыпомнiць, колькi было яму гадоў, калi ў вёсцы польскiя ўланы праводзiлi манэўры. Не разумеў тады, што такое гэнае "манэўры", але так усе старэйшыя называлi той вялiкi рух людзей у зялёным, што адбываўся навокал. Было тое, мабыць, пад восень, бо добра ўцямiлася хлапцу, як уланы абтрэслi й да апошняга яблычка падабралi ўвесь iхнi й суседнiя сады, патапталi агароды, панiшчылi дабро на палях. Даводзiлася бачыць, як цягалi снапы аўса з поля на корм для коней, чуць, як бацька злосна праклiнаў панаяжджаўшых, апранутых у зялёнае людзей, як сварыўся зь iмi i як гэта нiчога не памагала. Усе тыя людзi гаварылi таксама незразумелай для Сымона мовай. Ужо тады малы адчуваў, што нейкiя чужыя крыўдзяць ягонага бацьку i ўсiх у вёсцы. Ужо тады i ён пачаў iх за гэта ня любiць.
