ГРУПА ГРАМЫКI Ў МАКIСАЎ

I

Сяржант Грамыка мог быць добрым загадчыкам канюхоў, добрым сябрам i нядрэнным жаўнерам, але, як выявiлася пасьля на шкоду цэлае групы дванаццатае роты, што адыjшла ад немцаў у ваколiцы мястэчка Клерваль i якую мы ад гэтага часу будзем называць групай Грамыкi, з; яго быў дрэнны камандзер.

Каманду-ж яму даверылi ранiцою пасьля тае ночы з 31-га жнiўня на 1-га верасьня, калi больш паўсотнi былых кадэтаў, сяк-так задрамаўшы на ўзбоччы гары, задаволенымi былi, што нарэшце разьвiднела й можна будзе неяк рухацца далей. Сяржант Грамыка быў найстарэйшы векам (меў 37 год) i рангам. Выбар яго на камандзера быў зусiм лягiчным.

Група йшла краем лесу, усё больш адыходзячы ад галоўнае дарогi. Дзень быў хмарны, але дождж перастаў яшчэ над раньнем. Пастаноўлена было шукаць кантакту з французамi. Вычувалася нейкая крыўда да тых сяброў з дванаццатай роты, што не пайшлi разам у горы, а засталiся зь немцамi. Адылi ня было часу крыўдаваць, а трэба было думаць аб сабе, перадусiм-жа аб забясьпечаньнi будучынi, здабыцьцi нейкай пэўнасьцi, грунту пад нагамi. Маршыравалi аж да гадзiны другой па абедзе, выбiраючы лягчэйшыя сьцежкi й дарожкi ды асьцярожна сочачы, цi ня вiдаць якой вёскi. Пазнаходзiлася больш сяброў, што давалi аб сабе знаць адзiночным стрэлам уверх. Ежы ў групе ня было нiякай, але зброi хапала. Была ў кожнага стрэльба, два кулямёты, былi й гранаты. Па абедзе назьбiралася звыш сямiдзесяцi чалавек.

На ўскраi лесу пярэднiя заўважылi вёску, i ўсё спынiлася. Пачалi радзiцца, што рабiць. Трэба было разьведаць, цi ў вёсцы ёсьць немцы. Воддаль чуваць быў грукат аўтамашын. Няведама было таксама, як да беларусаў аднясуцца французы. Самае-ж горшае - у групе Грамыкi ня было нiводнага чалавека, што добра ведаў-бы францускую мову. На вялiкае шчасьце, па некалькi словаў ведалi Лабун i Рак. Супольнымi сiламi яны маглi-б неяк паразумецца. Iх i выбралi для навязаньня кантакту. Разам з Грамыкам накiравалiся ў вёску, а група заняла баёвыя становiшчы на ўскраi лесу й чакала больш гадзiны.

- Вiдаць, што французы надта-ж асьцярожныя. Пакуль абмацваюць ды пытаюць, - камэнтаваў Дзежка, паглядаючы ўсё на рог хаты, за якiм ужо даўненька схавалiся тры фiгуры сяброў.

- А можа, нiкога дома няма? - адазваўся iншы.

- Слушна кажаш. Можа, у цэлай вёсцы нiкога няма дома. Вось башка твая зварыла.

- Калi ў хуткiм часе ня вернуцца, бадай, давядзецца нам iсьцi шукаць iх.

- Няйначай.

З-за кута крайняй хаты, адлеглай ад занятых групай пазыцыяў ня больш чымся на трыста мэтраў, паказалiся тры вайсковыя фiгуры ў суправодзе двух цывiльных. Яны хутка прыблiжалiся. Усе iшлi спакойна, адно Лабун махаў правай рукою, паказваючы на ўскрай лесу, пасьля далей назад, недзе на небакрай, мусiць, стараючыся французам расказаць, адкуль прыйшлi беларусы.

Французы зь вялiкай асьцярожнасьцю, але й з задаваленьнем прынялi беларусаў да сваёй сям'i змагароў супраць супольнага ворага. Двух цывiльных, што паўголасам заменьвалiся мiж сабою незразумелымi словамi, завялi ўсю групу ў даволi вялiкую будынiну непадалёк вёскi й сказалi чакаць, пакуль не прынясуць ежы. За паўгадзiны прытарабанiлi дзьве скрынi з хлебам i сырам. Былыя менскiя кадэты надта былi радыя, што нарэшце быў пастаўлены першы крок, зьвязаныя першыя нiткi з новым сьветам. Тым часам сама сьведамасьць таго, што чалавек сядзеў пад страхою ў сухiм месцы й мог што-небудзь улажыць у пусты жывот, падбадзёрыла й падтрымала не аднаго з iх.

II

Хутка пасьля навязаньня кантакту з макiсамi Грамыка згадзiўся аддаць французам зброю. Узамен за гэта французы забавязалiся кармiць i трымаць беларусаў у бясьпечных месцах аж да прыходу амэрыканцаў. Гэта сьведчыла, што мясцовыя адзьдзелы макiсаў не плянавалi нiякiх важных ваенных дзеяньняў у задах нямецкага фронту, бо калi-б што хацелi рабiць, пэўна-ж, людзi былi-б iм патрэбныя ў вялiкiх колькасьцях.

Гэткая ўмова Грамыкi выклiкала ў групе вялiкую буру. Французы пакiнулi толькi чатыры стрэльбы й некалькi гранатаў. Некаторыя лiчылi гэта поўнай капiтуляцыяй. Былi цяпер на ласцы й няласцы ў францускiх партызанаў. Найгорш балела тое, што зрабiў гэта добраахвотна ўсiмi выбраны чалавек, якому даручылi свой лёс. Выявiлася ў далейшым, што Грамыка ня здольны быў да нiякага кiраваньня. Некаторыя беларусы падазравалi французаў, што з прыходам амэрыканцаў яны мелi намер аддаць iм беларусаў як сваiх палонных.

Надыйшлi днi вандроўкi. Пераходзiлi з аднаго месца ў другое. Францускiя праваднiкi - лучнiковыя вадзiлi беларусаў па лясах, хаваючы iх ад нямецкiх вайсковых адзьдзелаў. Адна вёска не магла пракармiць столькi людзей доўгi час. Вадзiлi таму па розных вёсках, прычым у бальшынi выпадкаў беларусы ў вёсках зусiм не паказвалiся, а начавалi дзесь па суседзтву. Удзень, ведаючы, што немцаў навокал няма, людзi сьмялелi, заходзiлi навет у хаты, дзе даставалi гарачыя стравы. Як маглi, так старалiся паразумецца з французамi на мiгi. Колькi кiлямэтраў зрабiлi беларусы пад час тае вандроўкi - цяжка сказаць. Хадзiлi начамi й днямi, але ў асноўным круцiлiся па тых самых мясцовасьцях.

III

Асноўная сутычка беларусаў зь немцамi адбылася зусiм неспадзявана. Было гэта ў вёсцы, дзе начавалi ўжо пару дзён. Перад абедам французы сабралi цэлую групу на вулiцы й пачалi пералiчваць. Мелi выдаваць яду. Гэта адбывалася напрыканцы вёскi. Зусiм неспадзявана з-за загiбу вулiцы паказаўся нямецкi "тыгр", а за iм яшчэ некалькi. Нямецкiя танкiсты, пабачыўшы групу людзей на вулiцы ў нямецкай вопратцы, падумалi, што натрапiлi на свой адзьдзел, i першы танк звольнiў. Думалi, магчыма, што ад сваiх удасца здабыць якiя-небудзь iнфармацыi.

Беларусы-ж ведалi, што гэта не "свае", i ў першы момант вельмi здзiвiлiся, якiм гэта чынам немцы змаглi незаўважаныя пераехаць праз цэлую партызанскую вёску й так неўспадзеўку злавiць iх на вулiцы. Вiдаць было, што макiсы часьценька рабiлi тое-сёе бяз самых элемэнтарных мераў асьцярожнасьцi. Магчыма, што камандзер мясцовага iхняга зьвяна быў больш аматарам, чымся жаўнерам.

Думаць было некалi. Усё, што жывое й мела здаровыя ногi, кiнулася наўцёкi. У баку гораў быў высокi мураваны плот, якi трэба было пераскокваць. Як яго ўдалося пераскочыць, мала хто памятаў. Людзi ня беглi, а проста ляцелi. Зараз-жа за вёскай была высокая й стромая гара. Туды ўсё й накiравалася. Трэба было перабегчы шырокi луг. Танкi адкрылi агонь, але ў нiкога не трапiлi. Колькi чалавек, схаваўшыся за муры будынкаў, спрабавалi адбiцца гранатамi. Немцы, дадумаўшыся, што гэта партызанская вёска, пачалi бiць па ёй з гарматаў. Знiшчылi сем хат. Беларусы не маглi ня толькi змагацца наагул, але навет баранiцца. Што-ж мелi зрабiць з чатырма стрэльбамi супраць танкаў?