У праменьнях мякка-цёплага й вясёлага вясеньняга сонца зьзялi смертаносныя магутныя птушкi, напаўняючы жыцьцядайнае неба злавесным рэхам маторных грымотаў. Iх былi сотнi, а мо тысячы. Плылi роўненька й паволi. Здавалася, што нiякая сiла ня здольная зьмянiць iхняга курсу, перашкодзiць цi не апошняму ўжо падарожжу туды, дзе пасеюць сьмерць i руiны. Сымон нiколi ў сваiм жыцьцi ня бачыў столькi самалётаў. Помнiў нямецкi наступ на ўсход. Тады таксама немцы амаль закрывалi неба. Але зь цяперашнiм ня было параўнаньня. Здавалася, што ўся плошча неба была занятая, кожная вышыня над зямлёю раўла тысячамi матораў.
З жаролаў дзесяткаў тысяч гарматаў ад Генуйскай затокi да Адрыятычнага мора артылерысты здымалi маскаваньнi й ахоўныя чахлы. А трэцяй гадзiне прыйшоў сiгнал, i хвалiстая стужка хаўруснiцкай лiнii пачала шпурляць стальлю й полымем на поўнач. Крышылiся аслабленыя нямецкiя ўмацаваньнi, пражылася зямля, й ападалi ў магутным дрыжэньнi кволыя пялёсткi кветак у цьвiтучых садах. Дбайлiвая й працавiтая пчолка, зьбiраючы мёд, губiла шлях у свае вульлi, слабы матылёк сьляпiўся пылам i дымам з разьдзiраных грудзей зямлi. Здавалася, што сатана раздзьмухаў усе вогненназьнiшчальныя моцы пекла.
Ёсьць нешта над меру магутнае й натхняючае ў гуле й грымотах тысячаў чародных гарматных залпаў. Трэба ўявiць, што стрэлы былi настолькi густымi й частымi, што ня было мiж iмi нiводнага, хаця-б найкарацейшага перапынку. Гул гэткi ўлiвае сiлу й падымае з пасьцеляў фiзычна аслабленых i вычарпаных старых жаўнераў, змушае iх да самых крайнiх натугаў, улiвае моц i дынамiчнасьць у змучаныя арганiзмы, дэмаралiзуе й паралiзуе тых, што бароняцца. Трэба мець сталёвую сiлу волi й жалезныя нэрвы, каб, апынуўшыся пад такiм лiўнем бомбаў i агню, ператрываць колькi гадзiнаў, захаваўшы спакой i здольнасьць супрацiву.
Зьвяз i рота, да якой прыдзелены быў Сымон, былi ўчора адклiканыя з фронту й знаходзiлiся ў адлегласьцi мо трох кiлямэтраў ад яго на хутары паблiзу вёскi Санта-Лючыя. Адсюль франтавая лiнiя ва ўсходнiм кiрунку вiдаць была на дзесяткi кiлямэтраў.
Цiкава было назiраць, як густая лавiна перамешанага з дымам сiнявата-шэрага пылу хутка расла, буйнела ўшыр i ўвышкi ды паволi пасоўвалася ў паўдзённым кiрунку. За пару гадзiн яна зусiм пакрыла паўночны небакрай, даплыла й густой павалокай апранула вёску Санта-Лючыя, замурзала, а пасьля амаль зусiм схавала сонца, што хiлiлася за грэбень Апэнiнаў.
- Але-ж i даюць, - гаварылi жаўнеры з Сымонавага зьвязу. - Малайцы, што й гаварыць. Так iм i трэба! Лягчэй нам будзе, - i прамочвалi глоткi "б'янкам" з пукатых пляшак.
Бесьперапынная артылерыйская кананада трывала больш дзьвюх гадзiнаў. Пасьля парадзела, а эстафету пераняла танкавая й дробная пяхотная зброя. У гэты вечар фронт курыўся нязьлiчонымi вялiкiмi й малымi агнямi. На адрэзку шматнацыянальнай Восьмай армii працiўнiк быў выкiнуты зь першых умацаваньняў над Сэньё й iншых стратэгiчных месцаў. Найбольш заўзята баранiўся ён пры асноўных дарогах. Страты на хаўрусьнiцкiм баку былi нязначныя, на нямецкiм вялiкiя. Навет у гэту познюю пару вайны гiтлераўскiя фанатыкi заядла баранiлiся, нягледзячы на вялiкiя ахвяры.
II
Сымонаў амунiцыйны Кiцынскi, паляк з Лодзi, быў навiчком у польскай армii. Прыйшоў зь нямецкага боку ня так даўно. У характары ягоным зазначалася так свойская палякам пыха, пабудаваная на зусiм, здавалася-б, нязначных дробязях, нонсэнсах. Здольны быў зрабiць з мухi слана, калi гэта была муха польская. Язык ягоны камэнтаваў усё навакольнае i, быццам тыя жорны ў дужай сялянскай руцэ, бесьперапынна цёр рознае вотруб'е. Здавалася, што язык гэты й сам худаваты, сярэднi ростам, чарнявы Кiцынскi хацелi надрабiць тое, што давялося iм страцiць за час побыту пад нямецкай акупацыяй.
- Глянь, глянь, якiя танкi! Дзе швабам да нас цяпер дараўняцца! Няхай уцякаюць, бы тыя мышы пад мятлу! - захапляўся ён на трэцi дзень, калi зьвяз рыхтаваўся да наступу на супрацьпаводны насып ракi Сантэрно, а танкi й людзi станавiлiся на выхадныя пазыцыi ў занятай учора вёсцы.
Артылерыя пачала падрыхтоўчую атаку. Над самым насыпам ракi пiкавалi ангельскiя "спiтфаеры", такiя самыя, як помнiў Сымон, што калiсь так моцна дакучалi iм у Эльзасе. Адзiн штурмавiк шпурнуў бомбу ў бункер i, занадта зьнiзiўшыся, раптам разьляцеўся на кавалкi. Адбылося гэта ў адлегласьцi ня больш паўкiлямэтра ад выхадных пазыцый пяхоты й танкаў.
- Пся крэў! Свая артылерыя самалёт зьбiла! Галганы еднэ! Не бачаць, цi што?
- То не артылерыi, а самалёта вiна. Ты чуў, што яны заўчора збамбардавалi перадавыя пазыцыi трэцяй Карпацкай дывiзii й забiлi дзесяць людзей ды больш як паўсотнi ранiлi?
- То праўда?
- Але.
- Дык тады яму й варта.
- Як то яму? Гэты-ж "спiтфаер", пэўна, там ня быў.
- Не важна, быў цi не. Усё роўна-ж гэта ангельцы палякаў пабiлi.
- Але-ж у цябе лёгiка, як у таго асла.
Самалёт разьляцеўся на драбнюсенькiя кавалачкi. Свой артылерыйскi снарад трапiў простым цэлам. Наступаючыя адзьдзелы, заняўшы пазьней першы супрацьпаводны насып, знайшлi на iм вялiкую выгаралую пляму i ў шматлiкiх мясцох адломкi мэталу. Нехта казаў, што адшукаў кавалкi стлелых касьцей i навет шматок чалавечай скуры. Вiдаць, сам ладунак бомбаў брытанскага штурмавiка больш чым што спрычынiўся да катастрофы.
- Паглядзi, пан, паглядзi! - штурхануў Спарыша Кiцынскi. - Хто гэта такiя?
Група пераважна маладых мужчын праходзiла вулiцаю вёскi. Былi гэта апранутыя ў цывiльнае iтальянцы з белымi апаскамi на левых рукавах.
- Вiва полякi! Вiва лiбэраторы! - крычаў адзiн, махаючы капелюшом i скалячы зубы.
- А вы хто? - пытаўся Кiцынскi.
- Партызаны. Iтальяны партызаны. Тэдэскi вiя! Вiва полякi!
Iтальянец, як вiдаць, быў падпiты.
- Ты скурчы сын! Ты такi партызан, што толькi ўмееш баб падшукваць ды вiно прадаваць! - вурчаў Кiцынскi, быццам да яго толькi адносiлася тое "вiва лiбэраторы".
Лейтанант, камандзер зьвяза, паклiкаў партызанаў i распытваўся пра нямецкiя ўмацаваньнi, iх колькасьць i iншае. Тыя самi ня ведалi. Былi яны, вiдаць, прыфрантавыя партызаны - значыцца, такiя, якiм нiколi ня думаецца партызанiць, аж пакуль вораг сам не ўцячэ. Ужо пасьля прыходу вызвольнiкаў начэплiвалi на рукавы белыя павязкi й лiчылi сябе калi ня гэроямi, дык, прынамсi, баявымi людзьмi.
