- Затрымай для сваёй цешчы, любоўнiк!
- Ну, не...
- Бывай. I паведамi мяне, калi цябе запраўды прыпрэ.
- Ты цынiк!
Нiна павесiла трубку. Грыша напэўна дадумаўся, што яна сяньня мае сустрэцца зь iншым. I калi яна зажадае мець Грышу, ён будзе там, дзе бывае заўсёды.
19
Была гэта невялiкага разьмеру, у чорнай плястыковай вокладцы, з абношанымi-працёртымi кутамi запiсная кнiга. Вiдаць па вокладцы й бачынках, што часта ўжывалася. Тыповы запiс, прыкладна, такога зьместу: Язэп Сноп, нар. у Н., 1925 г.; радня ўдома ў калгасе. Нэгатыўны да камунiзму, нявыразная палiт. ар'ентацыя. Таракан у саладусе. Цяперашнi адрас: 1113 Вiнэт вул., Мантрэал, 36. тэл.: 374-8602.
Алесь любiў гумар, а таму i ў запiсную кнiжку траплялi некаторыя "кавалкi". Напрыклад, цi чулi вы як адзiн наш суродзiч спасьцярог калi сусед ягоны, гэткi-ж, як i ён, iмiгрант, у гэтым капiталiстычным сьвеце ўжо дарабiўся? - Глянь ты на яго! - казаў ён сябру свайму. - Чалавек ужо дарабiўся. Ён i ягоная сям'я ўжо тэлевiжан вачуюць!
Слова вачуюць - гэта ад ангельскага to watch - глядзець. Людзi, бачыце, ужо глядзяць тэлебачаньне. А здарылася тое ў пяцiдзясятых гадох, калi тэлевiзары дорага каштавалi. Вось чаму чалавек, каторы мог купiць дарагi апарат i меў час глядзець праграмы розныя - чуеце? - ужо дарабiўся ў гэтай капiталiстычнай краiне. У чорнай кнiжцы, што была некалi неразлучным спадарожнiкам Якiмовiча, было шмат такiх нататак. Для Трыфты Тонi яму даводзiлася падарожнiчаць i палагоджваць розныя iнтарэсы, а ягонае сяброўства ў управе Згуртаваньня Беларусаў накладала дадатковыя абавязкi. Трымаў кантакты з многiмi сябрамi арганiзацыi, пашыраў нацыянальную i арганiзацыйную лiтаратуру. Прыдбаў многа сяброў i награмадзiў матар'ялу адносна апазыцыi. У гэтай апошняй групе бачыў ня толькi людзей няпрыязных для сябе цi беларускiх актывiстаў, але й так званых тараканоў у саладусе чыстых матар'ялiстаў, проста гультаёў i розных колераў ханжу, што адно пра сябе дбала.
Магчыма, што Алесь ня чуў пра Франца Бэйкана, але жыцьцё падказала яму, каб трымаўся ягонага правiла: Трактуй сваiх сяброў так, як быццам-бы яны мелi стацца тваiмi ворагамi, i глядзi на ворагаў, як быццам-бы яны маглi стацца тваiмi прыяцелямi. Накш гаворачы: трымай усюды адкрытыя вочы, вушы й дзьверы. Ззамоладу лёс навучыў Алеся як важна мець iнфармацыю адносна людзей. Яе трэба было ня толькi зьбiраць i парадкаваць, але й цэлы час абнаўляць. Найбольш адносiлася гэта да людзей палiтычна актыўных.
Чорная кнiга багацела нататкамi. Цi раз даводзiлася Алесю думаць, што камунiсты былi-бы надзвычайна задаволеныя, калi-б такая кнiга трапiла ў iхныя рукi. Калi Давiд Зэлман затрымаў Алеся на базе i наладаваў на яго немалы цяжар даўгiх гадзiнаў, Алесь неяк забыўся пра тую чорную запiсную кнiгу бо яна была цяпер яму непатрэбная. Ляжала падсунутая пад большыя кнiгi на полцы ягонай сьцiплай хатняй бiблiятэкi. Алесь любiў чытаць i цi раз, зьвяртаючыся да сваiх улюбленых аўтараў, спасьцерагаў на полцы малую запiсную кнiгу, мяркаваў што зь ёю зрабiць, ды так i пакiдаў яе там, дзе была дагэтуль. Бальшыня адрасоў з Алесявай запiсной кнiгi перайшла i да сакратара арганiзацыi, хоць усялякiя дробныя iнфармацыi Якiмовiч затрымаў для сябе.
Рашчараваная Алесевым сарказмам пра ягоныя ваенныя гады, Вера прадаўжала свае пошукi. Сустракалася зь Якiмовiчам, хадзiлi разам у кiно, на танцы цi ў тэатры. Паступова дзяўчына даведалася шмат чаго з Алесевага мiнулага, але цёмнай астаўся для яе ягоны ваенны пэрыяд. Вера зацiкавiлася беларускай лiтаратурай. Алесь выказаўся, што Максiм Горкi, якога яна цi не найлепш ведала, будзе даволi мiзэрна выглядаць у параўнаньнi зь Янкам Купалам, Коласам, Багдановiчам. Калi-ж дзяўчына пыталася дзе можна дастаць iхныя творы, Алесь параiў ёй пакарыстацца ягонай собскай бiблiятэкай, у якой ён згуртаваў усе эмiграцыйныя выданьнi беларускае клясыкi.
- Бяжы да мяне калi захочаш. Усе мае пiсьменьнiкi й паэты зь вялiкiм гонарам возьмуць цябе ў абдымкi й пазнаёмяць iз сваiмi гэроямi.
Падчас ейнае вiзыты, Алесь параiў ёй выбраць што хоча зь ягоных кнiгаў, а сам пайшоў у кухню, каб нешта нарыхтаваць. Вера спасьцерагла, што да беларускай клясыкi прысуседзiлiся Мiцкевiч, Гэмiнгвэй, Томас Ман, Конрад, Дастаеўскi, Агата Крысты й iншыя. Зрок ейны затрымаўся на малой кнiзе з вокладкай чорнага колеру, шыйка якой выглядала спад нiзу кнiгi твораў Оскара Ўайлда. Дзяўчына выцягнула тую кнiжачку i гартаючы, хутка спанатрыла што за скарб трымала ў сваiх руках. З кухнi чуваць быў бразгат пасуды. Калi Алесь вярнуўся ў сьвятлiцу з наладаваным закускай i напiткамi падносам, малы чорны блакнот бясьпечна ляжаў у Верынай сумачцы а сама яна гартала Шпака.
- Варта табе яго прачытаць, - сказаў Алесь пра Шпака. - Ён ёсьць надзвычайным пiсьменьнiкам.
- Магу пазычыць гэту кнiгу?
- Калi ласка, бяры.
Вера ледзь не правалiлася пасьля, калi ўжо выпiлi вiна й закусвалi каўбасой.
- Ведаеш, Верачка, - жартаваў Алесь, - я заўсёды даводзiў, што найлепш пазнаеш дзеўку, калi заглянеш у ейную сумачку, цi, як у нас дома кажуць, торбачку. Магу я заглянуць у тваю?
Гэтак гаворачы, Алесь выцягнуў руку, каб узяць сумачку Веры з кракадзiлавай скуры, што ляжала побач.
- Чакай, стой! - запярэчыла перапалоханым голасам дзяўчына.
Зьдзiўлены такой нечаканай рэакцыяй на свой жарт, Алесь глядзеў на зьбянтэжаны дзяўчынiн твар.
- Ты, вiдаць, перапалохалася, як-бы там нейкi вялiкi скарб трымала.
- I am sorry, толькi... толькi я не хацела...
- Разумею. Ты там схавала тайную лiсту ўсiх варожых агентаў, паблажлiва жартаваў Алесь i гладзiў Верыну руку, заглядаючы ў яе вочы. - Так што давай яшчэ вып'ем.
Ён напоўнiў пузатыя кiлiшкi на высокiх ножках чырвоным портвiном. Вера, як выглядала, вярнула сабе поўную раўнавагу, павесялела i ўсьмiхнулася, а хлапец i не падазраваў, што жартам ледзь не раскрыў ейную таямнiцу.
Капшун ледзь не падскочыў з радасьцi, гартаючы Якiмовiчаў блакнот. Ён сказаў Веры, што блакнот тымчасам затрымае, а пасьля, - не адразу, а так за днi тры цi чатыры, - трэба яго вярнуць назад. I за днi тры Грыша аддаў Веры чорную кнiжачку.
- Iнфармацыi цэнныя. Не магу ня выказаць з гэтай прычыны надзвычайнага задаваленьняз так удачнай работы. Але ты, - ён тут затрымаўся i ўважна глядзеў дзяўчыне ў вочы, - ты мусiш прадаўжаць сустракацца зь Якiмовiчам i дакладваць мне аб iм, як раней. Панятна? А чалавек, да якога ты далжна дабрацца гэта Антон Шпак. Чула пра яго?
