● Մեր տնօրենը Շալիկո Զորօղլյանն էր։ Մենք երկար տարիներ աշխատել ենք միասին,ուստի նա է իմ հիշողության Տնօրենը։
Նա խիստ էր, բայց արդարացի, անհիշաչար էր և մեծահոգաբար ներել գիտեր, ինչը մարդկային մեծագույն առաքինություններից մեկն է։ Նա լավ էր ճանաչում մարդկանց և կարողանում էր վարվել նրանց հետ, թեև դեռ երիտասարդ էր։
Նրա՝ փոքր– ինչ առաջ թեքված հաղթ ուսերն ու ոչ պակաս հաղթական քիթը հաստատակամություն էին արտահայտում, որ այնպես անհրաժեշտ էր նրա գործում։
Միաժամանակ հայոց լեզվի և գրականության ուսուցիչ էր։ Գրականագետ Մինաս Հյուսյանի ուսանողն ու համախոհը լինելով, անհաշտ թշնամի էր օտար բառերի գործածության։ Միայն մի բան էր նրան շատ մտահոգում․
– Մեջքս կոտրում է իմ ազգանվան «օղլի»-ն,-ասում էր նա,– եթե հայրս կենդանի լիներ, թույլտվություն կխնդրեի ու կփոխեի։
Բացի այն, որ բնատուր ձիրքեր ու գրական տաղանդ ուներ, նաև օժտված էր ղեկավարի բնածին հատկություններով։ Սակայն այն տարիներին, երբ այնպես շատ էին կեղծիքն ու ձևականությունը, դժվար էր որևէ պաշտոն զբաղեցնել, միաժամանակ պահպանել մարդկային դեմքը։ Զորօղլյանին դա հաջողվում էր, թեև շատ թանկ գնով։
Կեղծիքն ու ձևականությունը շատ էին, բայց, ինչ էլ լիներ, դրանք մեր կյանքի լավագույն տարիներն էին։ Մեր հին զանգի կանչով դպրոց էինք գնում, աշխատում էինք առանց հոգնելու, ամբողջ օրն անցկացնում էինք դպրոցում իրարից անբաժան, հետո էլ երեկոները հաճախ հավաքվում էինք, զրուցում ու բանավիճում։ Կարգերից էինք գանգատվում, ինչպես որ դա կարող էր անել այն ժամանակվա ուսուցիչը լեռնային մի գյուղում, ուր փոստը հասնում էր շաբաթը մի անգամ և ամենամեծ այլախոհությունը համարվում էր Հովհաննես Շիրազի մեքենագիր բանաստեղծություններն ընթերցելը և ուր դեռևս թարմ էին 30-ական թվականների մատնությունների հիշողությունները։ Եվ դեռ չգիտեինք, որ դատապարտված ենք այդ կարգերի անհեթեթ փլուզումը տեսնելու, հետո էլ ցավով ախ քաշելու նրանց համար։
Եվ ամենուրեք մեզ հետ էր մեր տնօրենը, որի ջանքերով միանգամայն առողջ ու անկաշկանդ մթնոլորտ էր տիրում դպրոցում։
Ի միջի այլոց, դա նաև մի լավագույն ժամանակ էր մեր դպրոցի համար, նրա Ոսկեդարն էր։ Նա այլևս չունեցավ ոչ այն տարիների աշակերտների քանակը, ոչ մասնագետների որակը, ոչ էլ ուսման մակարդակը։ Այդ ամենի մեջ մեծ էր երիտասարդ տնօրենի վաստակը, որը և՛ լավ կազմակերպիչ ու ղեկավար էր, և՛ հմուտ մանկավարժ, որ հազվադեպ է պատահում։
Ո՞վ ետ կբերի այն ժամանակը, ո՞վ կտա ինձ նրա հետ աշխատած այն տարիները, որ բաղձալի են Նավասարդի առավոտվա պես։
Ապա ուրիշ օրեր եկան, անշարժ թվացող կյանքը շարժվեց, մեր աչքի առաջ պատմությունը շուռ եկավ ու փոխվեց։ Սովետական Միության փլուզումից հետո Զորօղլյանն ընտրեց գործունեության այլ ասպարեզ՝ ազգային շարժումը։ Այդտեղ էլ նա երևելի դեմք էր, կրակոտ ելույթներ էր ունենում Երևանի հրապարակներում ու բազմահազարանոց դահլիճներում, կուսակցական աշխատանք էր կատարում։
Նա տեղափոխվեց Աշոցքի շրջան ու տարբեր պաշտոններ վարեց՝ կինոցանցի տնօրեն, ջողկրթբաժնի տեսուչ ու մաքսատան պետ։ Սակայն ուր էլ գնաց, որտեղ էլ աշխատեց, մշտապես իր հետ էր հայրենի գյուղի կարոտը։
Հիմա էլ քնում-արթնանում է այդ կարոտը սրտում ու զարմանում է, որ ժամանակի հետ կարոտն ավելի է բորբոքվում, թեև գյուղն ընդամենը մի ժամվա ճանապարհի վրա է։ Նշանակում է ինչ-որ բան այլևս այն չէ, և նա կրկին ու կրկին համոզվում է, որ հանգամանքները զորեղ են մարդուց, զգացմունքները՝ ավելի զորեղ։
● Այժմ փորձեմ մի քանի խոսք գրել մի այլ ինքնատիպ մարդու և ուսուցչի՝ Ղույումչյան Գևորգի մասին:
Նա պայծառ մարդ էր, հիշելով նրան, սիրտս լցվում է թեթև, ուրախ ջերմությամբ, թեև նրա տխուր վախճանը անասելի ցավ է պատճառում:
Ահա տեսնում եմ նրան մեր հին կամրջով քայլելիս: Դա նրա ամենօրյա ճանապարհն էր տնից դպրոց և հակառակը: Անցնում էր, նայում էր ջրերի հոսանքին, մանր ձկներին, որ վտառներով գնում էին դեպի գետի տաք ջրերը, նայում էր դեպի արևելք, լճից բացվող տեսարանին ու շարունակում քայլել: Ձմռանը անպայման մոտենում էր սառույցի վրա աշուղ խաղացողներին, հարց ու փորձ էր անում՝ ով ինչքան է կրել, ինչպիսի աշուղներ ունեն, եթե հաջողվեր, կռիվ էր գցում մեջները և չարաճճի ժպտալով հեռանում:
Նրա մայրը՝ Շուշան տատը, Շիրակից էր, նշանավոր հայդուկ Որսկան Գևորգի աղջիկը: Նրա որդիները ժառանգել էին իրենց պապի արտասովոր ուժը: Գևորգին, որը նրա անունն էր կրում, այդ շնորհից բաժին չէր հասել: Փոխարենը բնությունը նրան տվել էր ճկուն ու հարուստ միտք, ճարտար լեզու և հումորի նուրբ զգացողություն:
Նա զվարթ բնավորություն ուներ: Իջնում էր գյուղամեջ թե չէ, գյուղացիները շրջապատում էին, սկսում էին զանազան հարցեր տալ: Նա պատմում էր Ամերիկայի, սառը պատերազմի, տիեզերագնացների ու կոմունիզմի, այլախոհության, Պաստեռնակի ու Եղիշե Չարենցի մասին՝ անեկդոտներով ու սրամիտ կատակներով զարդարելով խոսքը, իսկ լայնեզր գլխարկի տակից նայում էին ուրախ, մանկական չարաճճի ժպիտով լի աչքերը:
Քանի որ հայերենի դասերը բոլորին չէին բավարարում, նա կողմնակի դասեր էր վերցնում՝ քիմիա, կենսաբանություն: Գեղարվեստական պատկերավոր լեզվով նա խոսում էր քիմիական, կենսաբանական երևույթների մասին:
– … Մանրէները հավաքվում են գաղտնի խորհրդակցության, դավադրություն են կազմակերպում… Ուղարկում են իրենց արագընթաց սուրհանդակներին կենտրոնական նյարդային համակարգի շտաբը… Փորձում են բանակցություններով համաձայնության գալ, երբ չի հաջողվում, պատերազմ են հայտարարում…
Սակայն, ըստ երևույթին, շուտով այդ ամենը նրան ձանձրացրեց, տեղափոխվեց Թիֆլիս, որտեղ կարճ ժամանակում հայտնի դարձավ որպես հայոց լեզվի ու գրականության առաջնակարգ մասնագետ:
Այնտեղ հիվանդացել էր ու զրկվել ձայնից;
Ուշ աշնան մի ցուրտ երեկո նա հասել էր գյուղ ու թակել հայրական հին տան դուռը, ինձ այդպես պատմեցին: Մտնելով ներս, վերցրել էր թուղթ ու գրիչ և որպես պատասխան եղբոր հարցերին, գրել էր իր պարզ, բոլորին ծանոթ ձեռագրով՝ եկել եմ մեռնելու…
Ու մի քանի օր հետո մահացել էր:
Միշտ հիշում եմ նրան ու հիշելով ապշում եմ, թե որքա՜ն անսպառ ու նենգ են բնության հնարները մարդ արարածին նսեմացնելու, ցավ ու տառապանք պատճառելու համար:
● Հովհաննիսյաններից՝ այսինքն Զարո մորքուրիս ընտանիքից, չորս մանկավարժներ են դուրս եկել: Աղասին և Վաղարշակը երկար տարիներ աշխատեցին մեր դպրոցում, մեծ է նրանց վաստակը մեր գյուղի առաջ: Լիզան աշխատեց մի քանի տարի: Իմ սիրելի քույրը, իմ փոքրիկ Լիզան… Սիրտս ցավում է նրան հիշելիս: Աստված նրան ծանր վիշտ տվեց, որովհետև… շատ էր սիրում… Ավելի հասկանալի կլիներ, եթե երջանկություն տար իր անբիծ մաքրության ու պարկեշտության համար:
Այժմ մի քիչ գրեմ նրանց մյուս քրոջ՝ Նազիկի մասին:
Երևանը նրան բարձր կրթություն էր տվել, իսկ բնությունը՝ գեղեցկություն, համեստություն և մանկավարժի ձիրք:
Նրա էությունը սերն էր, համբերությունն ու նվիրումը:
Աստված կնոջը որպես նվեր է ստեղծել:
Կնոջ գեղեցկությունն ու հմայքը, կնոջ քնքուշ, բայց զորավոր ուժը իր ընտանիքին ու իր գործին նվիրվելու հատկության մեջ է:Դա մի հատուկ բան է, որ թաքնված է սիրո ու պարտքի միջև, երկուսի միությունն է, երկուսից էլ բարձր ու վեհ է: Այդպիսի շնորհով օժտված կինը Աստվածամոր օրհնյալն ու սիրելին է:
Այդպիսին էր Նազիկը:
Նա շուտով ամբողջ գյուղի ու դպրոցի սիրելին դարձավ: Նրա գնալուց հետո շատ տարիներ են անցել, բայց հիմա էլ կարելի է լսել հպարտությամբ ասված որևէ մեկի խոսքը.
– Ես հարգելի Նազիկի աշակերտն եմ եղել:
Նա կապվում էր երեխաների հետ իր ազնիվ հոգու ողջ անկեղծությամբ, երբեք ձայնը չէր բարձրացնում, չէր կոպտում, սովորեցնում էր սիրով ու համբերությամբ:
Ցրտից ու շներից էր շատ վախենում: Դպրոցի ճանապարհին, եթե հեռվից մի շուն տեսներ իր համար թափառելիս, պիտի կանգներ, մինչև մարդ երևար՝ օգնության կանչեր: Կանչելիս էլ վախից միշտ անունները մոռանում էր.
– Ծո, ինք ջան… բան ջան…
Մեր հին, մեր սիրելի ուսուցչանոցում մի ռադիոընդունիչ ունեինք նվագարկիչով և մի հատիկ ձայնապնակ, որի մի երեսին Վլադիմիր Աբաջյանը Տերյանի բանաստեղծություններն էր կարդում, մյուս երեսին հատվածներ էին «Իմ սիրտը լեռներում է» ներկայացումից: Օրերով, ամիսներով ես ու Նազիկը այդ ձայնապնակն էինք պտտեցնում:
Երբ պայծառ օրդ տխուր կմթնի,
Եվ սիրտդ կայրե թունավոր կասկած,
Վհատ սոսկումի տանջանքով կզգաս,
Որ որոնածդ բնավ չես գտնի…
Խռպոտ ձայնով կարդում էր Աբաջյանը:
Իսկ երբ շրջում էինք մեր միակ ձայնապնակը, Վարդուհի Վարդերեսյանը հարցնում էր.
– Իսկապե՞ս նրա սիրտը լեռներում է:
– Ոչ ամբողջովին, Ջոնի,– հնչում էր պատասխանը:
