1941-ci ildə akademik Patyomkinin redaktəsi ilə nəşr olunan “Diplomatiya tarixi” kitabının 77-ci səhifəsində erməni məsələsinə toxunulur. Burada söhbət qədim dövrdən bizim eranın 66-cı ilindən gedir. Roma imperatoru Neronla Parfiya hökmdarı Valagez arasında danışıqlar başlayır. Bu danışıqlar erməni məsələsinə həsr olunur. Həmin vaxt ermənilər Fərat çayının yuxarı hissəsində yerləşən kiçik bir knyazlıqda yaşayırdı. Kiçikliyinə baxmayaraq, bura münaqişə mərkəzi idi, iki xalq bir-birini qırırdı. Minillər öncə həm romalılar, həm də parfiyalılar ermənilərin bu qədər xəyanətkar, ikiüzlü, alçaq xislətli tayfa olduqlarını bilirdilər. 1907-ci ildə tərtib olunmuş bir sənədə baxsaq, bu xəyanətin nədən ibarət olduğunu bilərik. Bu sənəd akademik Ziya Bünyadov tərəfindən 1989-cu ildə “Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının xəbərləri” adlı jurnalın 2-ci sayında çap olunmuşdu. Sənəddə ermənilər və erməni Qriqoriyan kilsəsi haqqında böyük bir xarakteristika var. Bu məxfi sənəd çar II Nikolayın tələbi ilə tərtib olunmuşdu. Orada xəyanət, alçaqlıq, mənsəbpərəstlik, ikiüzlülük, satqınlıq məhz bu tayfanın ən başlıca milli xüsusiyyəti kimi səciyyələndirilir.
Əgər tarixi və siyasi şəraiti götürsək, bu da qismən əlverişli idi. Gümrü şəhərini türklər ələ keçirmişdi. Həmin dövrdə Türkiyənin Qafqazda dominantlığı məlum idi. Azərbaycan da öz dövlət müstəqilliyini elan etmişdi və cümhuriyyətin müstəqilliyini tanıyan dövlətlərdən birincisi Türkiyə idi. Sənəddə göstərilir ki, mayın 29-da Milli Şuranın dördüncü iclasında bu məsələ müzakirə olunanda 28 nəfər iştirak edib. 16 nəfər İrəvanın güzəştə gedilməsinə səs verib, 12 nəfərdən biri əleyhinə, 3-ü bitərəf olub, yerdə qalan 8 nəfər haqqında məlumat verilmir. Digər tərəfdən, İrəvandan olan deputatlar – Mirhidayət Seyidov, Bağır Rzayev və Nərimanbəy Nərimanbəyov növbəti iclasın çağırılmasını təklif edirlər. Adını çəkdiyimiz deputatlar şuranın qərarına etiraz edərək, yazılı sənədlə müraciət edirlər. Lakin onların etiraz sənədi yazılı surətdə qəbul olunsa da, protokol sənədində yoxdur. Ən əsası da odur ki, bu güzəşt xalqın iradəsi nəzərə alınmadan və referendum keçirilmədən edilib.
1918-ci ilə qədər həmin ərazi 9,7 min kvadratkilometr idi. Lakin sonralar hakimiyyəti ələ alan bolşeviklər çar Rusiyasının yeritdiyi siyasəti davam etdirdilər. Yəni 1921-ilin iyunundan 1929-cu ilin fevralın 28-nə qədər Azərbaycanın 29,8 min kvadratkilometr ərazisini ermənilərə verdilər. Cinayətin bir tərəfi bu idisə, digər tərəfi də Naxçıvanın Azərbaycanın əsas ərazisindən ayrılması idi. Həmin güzəştin ən ağır nəticələrindən biri də budur. Ən yeni tariximizdə olan bu tarixi hadisəni xatırladaq.
1991-1993-cü illərdə ermənilər Rusiyanın hərbi yardımı ilə Azərbaycanın daha 17 min kvadratkilometr torpağını işğal etdilər. Bütövlükdə isə 1918-ci il 29 may tarixindən indiyədək ermənilər Azərbaycanın 46,8 min kvadratkilometr ərazisinə nəzarət edir və indi orada bir nəfər də olsun azərbaycanlı yaşamır. Acı nəticə odur ki, XX əsrdə 2,5 milyon azərbaycanlı etnik təmizləməyə məruz qalıb. Təkcə son müharibə zamanı Azərbaycana 60 milyard dollar ziyan dəyib.
BMT-nin 1948-ci ilin dekabrında qəbul etdiyi 260 nömrəli Konvensiyasında deportasiya, etnik təmizləmə və soyqırımı insanlıq üçün ən ağır cinayət hesab edilir. Və bunu dünyanın aparıcı dövlətləri qəbul edib: ABŞ, keçmiş SSRİ rəhbərliyi, bir sözlə, BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasına daxil olan 5 daimi üzvü və digər ölkələr. Həmin Konvensiya indi də qüvvədədir. Biz hələ də dünyanın ikili standartlar siyasətindən əziyyət çəkirik. Azərbaycan xalqının iradəsi yalnız Konstitusiyaya əsaslanaraq həyata keçirilir. Bu maddəni əsas tutaraq 1918-ci il AXC-nin varisi kimi həmin güzəşt qərarının qüvvədən düşdüyünü elan edib beynəlxalq təşkilatlar səviyyəsində bağışlanılan torpaqların geriyə qaytarılması tələb olunmalıdır. Məsələni yalnız bu şəkildə qoyub mübarizəyə başlamaq lazımdır. Düşmənə qarşı davamlı bir mübarizə aparılmalıdır.
Sevinc Əliyeva
Министр иностранных дел Горской Республики Гейдар Баммат: отношение к армянам и Азербайджанской Демократической республике
Ключевые слова: АДР, Горская республика, Гейдар Баммат
Minister of Foreign Affairs of the Mountain Republic Heydar Bammat: attitude towards Armenians and Azerbaijan Democratic Republic
Keywords: ADR, Mountain republic, Heydar Bammat
Açar sözləri: AXC, Dağlı Respublikası, Heydər Bammat
Xülasə
Dağlıq Respublikasının Xarici işlər naziri Heydər Bammat Azərbaycan Xalq Respublikası ilə əməkdaşlıq layihələrini dəstəkləyirdi. Heydər Bammat dinc müsəlman əhalisinə qarşı ermənilər tərəfindən törədilən şiddəti qınayırdı. Bütün bunlar o dövrün mənbələrində əks olunur.
Summary
As Minister of Foreign Affairs of the Mountain Republic Heydar Bammat supported projects of cooperation and association with the Azerbaijan Democratic Republic. He condemned the violence perpetrated by Armenians against peaceful reflection in the sources of the period.
Гайдар Баммат был не просто из цвета кумыкской когорты того времени, а именно представителем интересов всех национальных демократических сил народов Северного Кавказа. Гейдар Баммат беззаветно ввергся в пучину процессов, охвативших распадающуюся Российскую империю. В марте 1917 г. он вошел в состав Временного областного исполнительного комитета – органа Временного правительства, основанного в Темир-Хан-Шуре представителями национальной интеллигенции Дагестана. С этого момента, можно сказать, и началась его бурная общественная деятельность.
Именно в этот период Гайдар Баммат проявил себя выразителем обще мусульманских интересов. Когда 19 мая 1917 года помощником по гражданским вопросам генерал-комиссара областей, занятых российскими войсками по праву войны был назначен Я.Завриев, Гайдар Баммат направил телеграмму в Тифлис с протестом. Ввиду важности описания накала общественно-политических страстей в регионе и гражданской позиции Гайдара Баммата предлагаем полный текст документа:
«Редакцией получена следующая телеграмма от представителя Дагестанского областного комитета в Тифлисе Г.Бамматова
Сегодня мною послана Министру Председателю, министру иностранных дел, председателю совета солдатских и рабочих депутатов следующая телеграмма: «Распоряжением Временного Правительства управление занятыми по поводу войны областями Турции передано Особому генерал Комиссару генералу Аверьянову. Помощником его назначен один из руководителей партии дашнакцутюн Доктор Завриев. Тифлисский мусульманский комитет считает долгом обратить внимание Правительства, что настоящее назначение в особенности доктора Завриева вызывает в Мусульманском населении Кавказа глубокую тревогу и беспокойство.
На почве широкой провокации в последнее время отношения между мусульманами и армянами крайне обострились. В завоеванных областях над мирным мусульманским населением со стороны армян были допущены возмутительные насилия, выразившиеся в отдельных случаях в массовых избиениях женщин и детей. Назначение в такой момент на руководящий управлением завоеванных областей пост представителя наиболее агрессивной армянской партии вызывает в кавказских мусульманах чувство глубокого недовольства и протеста. Во имя справедливости и спокойного течения Кавказской жизни Тифлисский Мусульманский комитет настоятельно просит о замене доктора Завриева представителем более терпимых течений армянской мысли, а также о назначении еще одного помощника Генерал-комиссара мусульманина по указанию центрального мусульманского Кавказского комитета. Мусульманский Комитет подчеркивает, что 70% населения завоеванных областей составляют мусульмане. Прошу областной Комитет энергично поддержать.
