Прысвячаецца П.П.
І
Спачатку яны любаваліся тым, як на азёрнай роўнядзі неба гарэлі дзівосныя лілеі. На тонкіх белых галінах вырасталі яны - малочна-белыя, светла-зялёныя, ружовыя, якраз як выхапленыя з казак. Кветкі адцвіталі імгненна, асыпаючыся іскрамі пялёсткаў; цені ад дрэў, чорнае мярэжыва іх, то ляцелі ўгору, то плылі ўніз. Ноч, светла-сіняя азёрная роўнасць, асвятлялася палымнеючымі кветкамі. Сцішылася жыццё вялікага горада - ён, як і людзі, загледзеўся на гэта дзівоснае відовішча. Нарэшце адгрымеў апошні выбух салюта, і зноў зашумеў святочна горад.
- Букет такіх кветак я пастаўлю на акно твайго пакоя, - сказаў Жэня Коган, крышку стылізавана і напышліва.
- Ты спаліш пакой разам са мною! - адказала Лена і засмяялася.
«Яе смех гучыць так, - падумаў Жэня, - як павінны былі б гучаць гэтыя іскры, асыпаючыся, каб толькі чалавечае вуха магло ўлавіць іхнюю музыку...»
- Пойдзем у тэатр, - сказаў Толя Сіўко, нясмела беручы Валю пад локаць.
Праз хвіліну пад рукаўчыкам шаўковай сукенкі запульсавала гарачынь.
Пад электрычнымі шарамі і чорным лісцем дрэў яны, дзесяцікласнікі, прайшлі да тэатра. Дзяўчаты ў белых сукенках, хлопцы ў белых кашулях, стромкія, трохі напружаныя, падкрэслена сур'ёзныя. Яны прайшлі паміж спацыруючых людзей, як стайка белых гусянят праплывае паміж аеру. Перад уваходам у драўляны тэатр, ярка размаляваны мастакамі, яны пачулі дрогкі галасок электрычнага званка і заспяшаліся ў залу. Пярэднія месцы велізарнага летняга тэатра былі ўсе заняты, шэсць месц можна было адшукаць толькі ў канцы. Лавы тут былі высокія, ногі не даставалі падлогі. Размясціўшыся, прыяцелі колькі хвілін трымаліся салідна, але нагам было нудна вісець бяздзейна, і яны неўзабаве пачалі імі пагойдваць.
- Хоць далёка, але з камфортам! - сказаў Паша Гуль, выцягваючы ўгору свой кірпаты, абрамлены буйнымі каштанавымі кольцамі валасоў, твар. Хлопец быў невялікага росту, але моцны, каржакаваты, яго постаць апраўдвала прозвішча.
- Паша, сядай на спінку! - пажартавала чарнавокая Соня.
Малінавая заслона пайшла ў бакі. Жэня Коган, прадчуваючы асалоду, заплюшчыў вочы і прытуліўся да Лены. Перад заплюшчанымі вачыма, на чорным экране, яшчэ гарэлі для Жэні малочна-белыя, светла-зялёныя, ружовыя лілеі феерверка.
- Лена, ужо? - ціха спытаўся ён.
Лена маўчала, як і ўсе людзі ў зале, і перад тым, як расплюшчыць вочы і паглядзець на эстраду, Жэня пачуў імя паэта...
Сярэдняга росту, у шэрым расшпіленым пінжаку, з шапкай прамых, але няўрымслівых цёмна-русых валос, паэт стаяў на эстрадзе і глядзеў у залу. Твар быў юны, хлапечы, такім яго рабіла авальная лінія падбародка. Твар гэты быў бы звычайным, радавым, калі б не жывыя вочы, налітыя і цеплынёй, і бляскам, і добрай усмешкай. Жэня, які любіў нечаканыя параўнанні, падумаў, што паэтавы вочы - паверхня крыніцы, пад якой няспынна б'е струмень пачуццяў. Паэт пачаў чытаць.
Ён чытаў пра ноч, якую назваў іспанскай, пра ноч у партызанскім лесе, дзе прыпыніліся і беларусы і іспанцы, што на залітых крывёю беларускіх землях баранілі ад фашысцкай навалы сваю радзіму, сваю Іспанію... Ён чытаў пра тое, як у лютую пару ваеннай нягоды маладосці захацелася песні, весялосці і любові... У імклівым танцы завіхурылася ноч. І ўжо не было верша, а была суцэльная музыка, быў чысты рытм, і шасцёрцы маладых прыяцеляў здалося, што яны не ў тэатры, што па-ранейшаму гарыць феерверк салюта, што доўжыцца фантастычная ноч вайны, юнацтва, героікі і кахання... Прыбой воплескаў парушыў трохі гэтую ілюзію, але зусім яна не знікла. Паша Гуль стаяў на лаве і штосілы біў у далоні і басам, нечаканым для яго росту, крычаў: «Яшчэ! Яшчэ! Брава!» А Валін голас услед, як срабрыстая скрыпічная нота, ляцеў да эстрады, і можа на яго азываўся паэт добрай усмешкай. І, саступаючы патрабаванням, ён прачытаў маленькі верш, трохі сухаваты ў параўнанні з паэмай, але ён усхваляваў слухачоў таксама, толькі ўсхваляванасць гэтая была адменнай. Паэма слухалася, як навала танцавальных рытмаў, верш - як стрэл снайпера.
- «І дзвесце салдацкіх запыленых ботаў прайшлі па яго спіне», - цвярдзіў Жэня, ведучы Лену па апусцелых алеях саду. Воддаль ішла парачка, услед трэцяя. Паша Гуль азваўся рэхам:
- «Прайшлі па маёй спіне».
- Не «па маёй», а «па яго», - паправіў Жэня.
- Не дважды два - пяць, а дважды два - чатыры! - засмяялася Валя, імітуючы голас выкладчыка матэматыкі.
- А вы думаеце, што гэта важна? - спытаўся Паша, прыпыняючыся каля ракі. - Я думаю, што, калі ён злосна сказаў: «Уставай, пяхота!», ён не думаў пра тое, ці будзе страшна, ці будзе балюча. Там было іменна: 2x2=5!.
- Згаджаюся! - падтрымаў Жэня. - Разлік можа і быў, але ён прайшоў падсвядома. Правільней, імпульс, падсвядомае было якраз адэкватна свядомаму перакананню. Але такое прэпарыраванне ўчынку можам рабіць мы, наглядаючы збоку.
Толя Сіўко выказаў, аднак, супрацьлеглае:
- Гастэла, накіроўваючы свой самалёт у фашысцкі транспарт, дзейнічаў дакладна, з цвёрдым разлікам, свядома.
- А Матросаў? - кінуў запалліва Паша.
Яго невялікая ладная постаць акрэслена віднелася на фоне асветленай агнямі ракі. Ён крыху нахіліў галаву, здавалася - ён вось-вось сарвецца з месца і кінецца на ўяўляемага ворага.
- Так, так, а Матросаў? - падхапіла Соня.
Толя Сіўко ціха сказаў:
- І тут дакладны разлік...
- А я мяркую, - перапыніў яго Паша, - што разліку не было, а потым... Потым, ведаеце, аналіз пачуццяў і адчуванняў у такі момант можа толькі перашкодзіць.
- Паша, мілы, правільна! - горача сказала Валя. - Тут сэрца падказала, прадыктавала - рабі! - Яна раптам падбегла да Пашы, абхапіла яго за шыю і пацалавала. - Даруйце, але ён... малайчына!
Не захоўваючы, а падкрэсліваючы іронію, Жэня Коган сказаў:
- Так прадыктавала Валіна сэрца!..
Усе засмяяліся лёгка, голасна, апрача Толі. І потым, не ўмаўляючыся, ужо не парамі, а групкай пайшлі з саду ў горад, які яшчэ грымеў прыбоем святочнай гулянкі.
- Вырашана цвёрда і канчаткова, - казаў Паша, - паступаю ў ваенную школу.
- І я таксама, - сказаў Жэня. - Магчыма і лепш, калі ведаеш, што звычайна павінна быць 2x2=4, але добра, калі верыш, што можа быць і пяць!
- Я табе зайздрошчу, Жэня, - ціха сказала да яго Лена. - Зайздрошчу, што ты - мужчына.
Толя спытаўся:
- А вершы?
- Меч і ліра - родныя браты, - чужой думкай, але пераконана адказаў Жэня, паціскаючы Леніну руку.
Першымі адсталі Паша і Соня. На рагу развіталіся - Жэня пайшоў праводзіць Лену. Толя застаўся з Валяй. Цяпер ужо было пуста на вялікіх вуліцах. Ад таго, што шмат якія дамы зруйнаваны, начная пустэча вуліцы няўхільна прыцягвае ўвагу.
- Ты не крыўдзішся на мяне, Толік? - ціха пыталася Валя. - Паша так добра сказаў, што я не вытрымала.
Толя маўчаў.
- Злуешся? - яна ўздыхнула. - Праз пяць дзён будзе выпуск, і ў нас, і ў вас. Мы - сталыя, га? Няўжо рассыплецца наша дружная шасцёрка? Ведаеш, мы вырашылі - усе на хімічны факультэт. Мы меркавалі, што хімія - гэта такая навука, якая найбольш адпавядае патрабаванням часу...
- І досыць нудная... - не сцярпеў Толя. - Як медыцына ці батаніка... Важна, каб любіць тое, што робіш. - Гэта была бацькава думка, але трапная. - А дружба ў нас такая, што ніколі не рассыплецца. Яна набудзе іншыя формы, але будзе такой жа трывалай.
Потым, каля Валінага дома, дзяўчына спыталася:
- Толік... ты таксама ў ваенную?
Ён ціха засмяяўся.
- А гэта вельмі важна? Іншага ты і любіць не будзеш?
- Не... але...
- Я ад сяброў не адстану, Валя.
Яна прыняла гэта як адказ. Парыўчата абняла і пацалавала. Цвёрдыя, шпаркія крокі - па ўсходках. Толік падумаў: «Валя! Валя! На пару з Пашам заслужыў пацалунак». Ён шпарка, засунуўшы рукі ў кішэні, пайшоў па пустой вуліцы.
II
А Жэня ўжо быў дома. Усё ўбачанае, усё перажытае ў гэты вечар зрабіла свой уплыў: не хацелася спаць. Маці спала за шырмай, стомленая за дзень службай, беганінай па магазінах, хатнімі клопатамі. А трэба было б, каб хто-небудзь быў цяпер побач з ім, трэба было пагутарыць. Сказаць матцы аб выбары прафесіі - яна ўсхвалюецца. Яна бачыць свайго сына салідным навуковым працаўніком - філолагам ці гісторыкам, ну, у крайнім выпадку, - літаратарам, толькі не ваенным. Аднак двух шляхоў не можа быць. Вось на паліцы стаяць сябры яго юнацтва - кнігі. Было пакаленне, сябрамі юнацтва якога былі Аксакаў, Тургенеў. Жэневаму пакаленню выпала іншае: Маякоўскі, Багрыцкі, Фадзееў... Ён, як і яго аднагодкі, зрадніўся з кнігамі гэтых пісьменнікаў, а крышку просталінейны розум, уласцівы многім юнакам, увабраў думкі, імі выказаныя, цалкам, дарэшты, і ў гэтай яснасці была ягоная радасць, радасць ведання таго, што хочаш і чаго дасягаеш. Ліра і меч - родныя браты. Але ёсць і іншае: калі грымяць гарматы, маўчыць муза. Не, не паэт мог сказаць такое, а памяркоўны баязлівец, філістэр. У гіганцкіх зрухах гісторыі, у барацьбе двух светаў - толькі і грымець паэзіі.
