Чарнушэвіч сеў, а хлапец стаяў. «Мусіць, радавы, па старой прывычцы — чакае дазволу старэйшага». Падумаўшы гэта, ён і спытаўся:

— Радавы?

— Гвардыі сяржант.

— А гадоў?

— Дваццаць трэці. З восьмай групы пайшоў. І от... — Ён паказаў абрубак рукі.

— Дзе страцілі?

— У Венгрыі, ужо даўно. Ляжаў у шпіталі, потым у санаторыі.

— А выглядаеце паршыва. І тут трэба адпачыць.

— Нее... — зусім дзіцячая ўсмешка кранула пухлыя Тодаравы вусны. — Мне б хацелася рабіць, таварыш лейтэнант. Мне б хацелася... — Ён не скончыў, сеў на нізкі ўслончык пры сцяне, на твар нібы лёг цень.

— Не бядуйце!

Трэба неяк суцешыць гэтага хлапца, але Чарнушэвіч не мог знайсці патрэбных слоў. Ён таксама сціх. Колькі хвілін стаяла ў хаце цішыня. За вокнамі ў яркім восеньскім дні сцішана гудзелі пчолы. Прыйшла на дзядзінец Ганна, з хлява вывела цялушку і кінула ёй бярэмя травы. Усё гэта бачыў Чарнушэвіч і чакаў прыходу старой. Але тая яшчэ нешта рабіла на дзядзінцы.

— Маці ваша прыйшла!

Тодар усхапіўся, выйшаў за парог і голасна сказаў, што ў іх госць.

— Які госць! Свой я тут! — узнімаючыся насустрач старой, смяяўся Чарнушэвіч. — Учора, матка, позна прыехаў, выбачайце, што не зайшоў.

— Зусім, зусім забыўся на старую! — мякка папракала Ганна Чарнушэвіча. — Запрацаваўся.

— Так, матка, і аддыхі няма!

На стале паявілася пачатая бутэлька гарэлкі, мёд. Колькі ні адмаўляўся Чарнушэвіч, але прыйшлося і выпіць, і паспытаць мёду. Тодар не піў і маці не-не, а ўздыхала са скрухай, затрымліваючы позірк на бледным сыновым твары. Чарнушэвіч расказваў аб сваіх планах. Ён бачыў, што Тодар слухае яго надта ўважліва, і гэта заахвочвала. Ад млына і электрастанцыі думкі перабеглі на перажытае, ён пачаў успамінаць.

— Нам бы так будавацца, як за мяжою! — нарэшце сказаў ён. — Мне давялося бачыць адну гаспадарку, нешта накшталт хутарка.

Калі ён спыніўся, Тодар з бледнай усмешкай на твары ціха заўважыў:

— А я там не мог. Усё было чужое. Хай тут беднае, але сваё.

— Правільна, сынок, — з любосцю сказала маці.

Нарэшце Чарнушэвіч развітаўся. Ідучы, ён падумаў, што Тодар — не памочнік, на яго няма чаго разлічваць. А ён меркаваў — хоць рахункаводам яго, Таню прыйшлося адпусціць на вучобу, можна было б Стафана прызначыць, але самому гэтага рабіць не хацелася — як-ніяк радня. Радня! Ён усміхнуўся пры гэтым — хутчэй бы дахаты. Там чакае Агата, спакой, адпачынак. Як мала адпушчана чалавеку шчасця! Стафан — талковы чалавек, з ім прыемна і пагутарыць, карысна параіцца. Вось да Альжбеты ніяк не можа прызвычаіцца Юрка. Дзіўна, што троха не ўвесь час маўчыць гэтая жанчына, і дагэтуль не зразумела, ці прыхільна ставіцца яна да зяця, ці не. Няўжо і Агата будзе такой — маўклівай, пахмурнай? Чымсьці нагадвае яна рабочага вала.

— Я вас шукаю, — гэта Ляксей Жук, брыгадзір. — Няшчасце, Юры Піліпавіч! «Зорка» завалілася, не даглядзелі.

Гэта чамусьці раззлавала Чарнушэвіча.

— Не ведаеце, што рабіць? Пашліце па ветэрынара! Здаецца, не малыя!

Аднак, трэба было ісці. У новай, яшчэ недакрытай стайні вакол маладой кабылкі стаялі мужчыны. Заклапочаны конюх Сіліван сядзеў на кукішках і глядзеў на кабылу, якая, закінуўшы галаву, ляжала на зямлі, пацямнеўшая ад поту. Тут-жа быў і Стафан і даваў парады.

— Паставіць яе трэба на ногі.

— Пашліце па ветэрынара! — суха сказаў старшыня. — Такую кабылу не даглядзець! Нават дробязі самай не можаце зрабіць. Здаецца, размеркавалі абавязкі, усе вы — гаспадары. Эх! Не ваенныя людзі, адно і скажаш.

— Не трэба клікаць ветэрынара, — раптам пачуў ён Шаршнёвы словы.

— Чаму? — аж здзівіўся, спыняючыся.

— Пойдуць гутаркі, следства. Кабыла ўсё адно не падымецца.

Але Чарнушэвіч настаяў на сваім. Ветэрынар прыехаў, кабыла акалела. Ветэрынар патрабаваў, каб рабілі дэзінфекцыю стайні, каб коней памылі. Зноў старшыні быў клопат і выходзіла, што Стафан раіў зусім не пустое. Не, — думаў Чарнушэвіч, — я яшчэ дрэнны гаспадар, трэба прыслухоўвацца да гаспадароў. Яму было непрыемна, што прыходзіцца займацца ўсім чыста, што людзі чакаюць ад яго і загаду, і парады. І павялося так, што ўсё часцей і часцей Стафан пачаў умешвацца ў гаспадарку, дапамагаць яму і ўжо часцей і часцей цэлы рад гаспадарчых пытанняў вырашаўся без яго і ён нарэшце атрымаў магчымасць заняцца тым, чым хацелася: млыном і электрастанцыяй. І тут, на гэтай будоўлі, ён зноў гарэў, аддаючыся працы дазвання. Гэта стала для яго і асноўным, і галоўным.

VII

Хоць і абяцаў Харчанка старой Ганне прыехаць на наваселле, але ні летам, ні ўвосень не выбраўся ён у Зялёны Луг. У яго жыцці адбылася змена. Праўда, гэтая змена не перайначыла яго распарадку, аднак надала большага клопату. Раней ён павінен быў клапаціцца аб добрым папаўненні ў Савецкую армію, аб падрыхтоўцы маладых салдат, аб тым, каб дапамагчы ўдовам і сіротам, цяпер гэтыя абавязкі не адпалі, а зрабіліся толькі часткай вялікай работы, ускладзенай на яго: Харчанку выбралі сакратаром раённага камітэта. Першым у Зялёным Лузе даведаўся аб гэтым Тодар Красуцкі. Ён быў у мястэчку, зайшоў у ваенкамат і там даведаўся аб зменах. У райкоме ён і не спадзяваўся ўбачыцца з новым сакратаром, ён запытаўся ў аднаго з работнікаў, ці можна аформіць у Зялёным Лузе партыйную арганізацыю з трох чалавек — на тую пару прыехаў камуніст-настаўнік і, значыцца, цяпер было тры камуністы: Чарнушэвіч, настаўнік і ён. Райкамавец сказаў, што такое пытанне трэба ўзгадняць непасрэдна з адным з сакратароў, і не паспеў Тодар агледзецца, як яго паклікалі да Харчанкі. «Вось які ён», — разглядаў Тодар капітана Харчанку, аб якім столькі чуў ад маці. Малады яшчэ чалавек, з пісягом на падбародку, уважлівыя, цёплыя вочы. «Сядай!» — і закідаў пытаннямі пра матку, пра калгас, пра тое, як ідзе будаўніцтва, пашкадаваў, што мала прыйшлося зернавых на працадзень. Раптам абарваў гутарку, на хвіліну задумаўся, вочы бліснулі маладым агнём.

— Ведаеш што? — сказаў неяк вельмі вясёла. — Пасядзі трохі тут, я ўпраўлюся са справамі і паедзем да вас.

Тодар астаўся ў кабінеце сакратара. Прыходзілі розныя людзі. Адзін дакладваў аб тым, што спажывецкая кааперацыя адкрыла новых адзінаццаць крам, у якія паступілі гэткія і гэткія тавары. А кніжкі? Не толькі падручнікі для школ, а палітычная, сельскагаспадарчая, мастацкая літаратура? Работнік райсаюза замяўся. Мы ж не маем магчымасці арганізаваць кнігарні, значыць — продаж кніг трэба наладзіць праз райсаюзаўскую сетку. Райсаюзавец сказаў, што гэта — справа лёгкая і будзе зроблена. Потым прыйшла жанчына з нейкага далёкага сяла, скардзіцца на старшыню, — пры размеркаванні дошак, якія прывезлі для новабудоўлі, яе абышлі, а ў яе хата стаіць раскрытая. Харчанка тут жа пазваніў у райвыканком і сказаў, што трэба дапамагчы жанчыне, якая прыйдзе. Пасля гутарка ішла аб тым, што некалькі школ недаўкамплектованы выкладчыкамі, цэнтр не прысылае, трэба, каб «нажалі» праз абком. Сакратар запісаў аб гэтым у настольны блакнот. У дзверы раптам прасунуўся дзіўны маленькі дзядок, пад пахай ён нёс нейкія пруткі, — мусіць, венік, — падумаў Тодар. Дзядок жвавенька падбег да стала сакратара і паклаў перад ім венік. Не, гэта быў не венік, а маладыя дрэўцы.

— От, таварыш Харчанка, экзэмпляры раслін, якія можна выкарыстаць для пасадкі цэнтральнага сквера.

«З такой драбязой ідуць!» — падумаў Тодар, але ў наступную хвіліну гэтая думка знікла сама сабой. Тодар бачыў, што Харчанка з сімпатыяй ставіцца да дзядкі, распытвае, спрачаецца.

— Вялікі знаўца, — сказаў ён да Тодара, калі рухавы дзядок высунуўся з кабінета. — Калісьці даглядаў графскі парк, той, што немцы пасеклі. Адменны быў парк! — і пасля паўзы: — Нічога, мы новыя насадзім сады і паркі!

І яшчэ шмат прыходзіла розных людзей — па гаспадарчых, па партыйных, па асабістых справах. З большасцю Харчанка гутарыў карэктна, толькі на аднаго ўзняў голас:

— Не ведаю, чым вы там захапіліся! Насенны фонд чаму не засыпалі? Усе вашыя мерапрыемствы паламанага пятака будуць не варты, калі калгас застанецца без насення, а калгаснік без хлеба. Пайдзіце да Іванчанкі, ён з вамі паедзе ў калгас.