— Канешне, у наш час сорак тысяч — гэта вельмі маленькая сума, гэта не капітал,— прачынаючыся, чуе Багдановіч голас чыноўніка.— Але яшчэ нядаўна за такі фальварак плацілі пятнаццаць, ну, самае большае, дваццаць тысяч. Потым — фронт, лінія фронту вельмі блізка.

Яму адказвае шыракаплечы шырокабароды пасажыр, вылушчваючы лыжачкай рэшткі з яечнае шкарлупкі. Прычмоквае, заядае булачкай, намазанай маслам. Жуюць, прычмокваюць, глытаюць, аблізваюцца, смокчуць усе ў вагоне.

— Апошняе не можа служыць, васпан, перашкодай. Нашы генералы стрымалі натоўп, лінія фронту ўжо некалькі месяцаў стаіць на адным месцы... а калі і зварухнецца, дык у іхні бок... Можаце быць упэўнены.

— Так, гэта так,— твар чыноўніка кіслы, і па ім нельга разабраць, ці кажа ён шчыра, ці не,— але ўсведамленне таго, што недзе побач вайна... Потым гэтыя ўцекачы, дэзерціры, палонныя... Не, мы перадумалі. Мы вырашылі паехаць на дачу...

Дама ў чорным адзенні раптам дастае чорную мярэжкавую хусцінку, прыкладае яе да вачэй, не падымаючы вуалі, і плечы ў дамы пачынаюць уздрыгваць. Багдановіч сядзіць насупраць яе, ён разумее, што трэба падаць шклянку вады, але зрабіць гэтага не можа. Дзіўная скаванасць ва ўсіх членах, дзіўная безуважнасць да гора гэтай жанчыны.

— Мы...— усхліпвае жанчына, і на хвіліну спыняюцца цмоканне, жаванне, глытанне, аблізванне, што перапаўнялі дагэтуль вагон.— Мы спадзяваліся прывезці Жоржа са шпіталя ў свой маёнтак і вось... вось не паспелі. Уявіце сабе, ён памёр у шпіталі, сярод салдат, у смуродзе, у паразітах...

— А ці ўпэўнены вы,— раптам пытаецца Багдановіч, і ружовыя плямы ўсплываюць на яго шчоках,— ці ўпэўнены вы, што паміраць на белай прасціне, сярод фіялак і ландышаў, нават пад салаўіныя пераклікі лягчэй?

— Але паразіты, гной, кроў,— усхліпвае жанчына, і ўсе недаўменна глядзяць на бледнага і дзёрзкага маладога

чалавека. Глядзяць і бачаць, што ў цёмных вачах яго — агні, а чырвоныя, залішне чырвоныя вусны крывяцца ад усмешкі.

— Вы не паважаеце матчынага гора,— басавіта кажа вежападобная жанчына ў капелюшы, на якім ліловыя стужкі паплецены ў індыйскую пагаду.

— Наадварот,— адразу ж адказвае Багдановіч.— Мне вельмі цяжка ад таго, што тысячы матак нават не могуць знайсці магіл сваіх сыноў, занесеных снегам у Прусіі, у Мазурскіх балотах, у Галіцыі...

— Яны загінулі за Айчыну,— перапыняе яго чыноўнік.

— Дык суцешце гэтым даму. А вы клапоціцеся аб набыцці фальварка,— разам з кашлем вырываецца хрыплы крык,— вы клапоціцеся аб тым, куды лепш патраціць сорак тысяч, бо заўтра яны яшчэ больш упадуць у цане...

— Малады чалавек!..

Але ён ужо не слухае. Ён бярэ свой баульчык і ідзе, не, не ідзе, а бяжыць з вагона. Злосць і агіда душаць яго. У тамбуры ён застанаўліваецца. А калі поезд спыняецца на станцыі, ён пераходзіць у другі вагон.

Гэта вагон трэцяга класа, напоўнены дробным людам, салдатамі, сялянамі. І на верхніх паліцах сядзяць па некалькі чалавек, звесіўшы ногі трохі што не на галовы тым, што сядзяць унізе. Разутыя боты з закарэўшай граззю, лапці, аборкі, а вось пустая калашына, перавязаная ружовай істужкай... Селянін, які сядзіць на кулі, пасунуўся і моўчкі даў яму месца ля акна. Багдановіч паставіў на падлогу баульчык і апусціўся на яго. І тут яго ўзяў кашаль... Селянін падтрымліваў Багдановіча за плечы, жанчына ў даматканым жакеце і ў вялікай хустцы на плячах трымала перад ім бляшаны чайнік, а на далоні, на далоні — ружовы ледзянец. Навошта ледзянец? Багдановіч сіламоць усміхнуўся, але гэта была не ўсмешка, а грымаса болю.

— Як скруціла хлопца,— сказаў нехта згары.— Яго трэба пакласці.

Не, не, яго класці не трэба, ён не будзе класціся, ад гэтага яшчэ горш. Хто, што развее на гэты раз «цёмнае ліха»? І разам з кашлем, са стогнам, з хрыпам ён выціснуў з горла такія словы:

— Не клапаціцеся, не варта, пройдзе, усё пройдзе. Лепш падумайце аб горы, аб тым народным горы, якое пануе на нашай зямлі. Вось ці хопіць сілы здужаць яго, гэта гора?..

«Памірае»,— падумала жанчына. «Блазан ці вар’ят?» — мільганула ў галаве бязногага. «Добры чалавек, праўду гаворыць»,— уздыхнуў селянін і ўспомніў трох сваіх сыноў, на якіх прыйшла пахавальная. «Сацыяліст, сухоты, мусіць, у астрозе дастаў»,— здагадаўся маленькі яўрэй і памацаў пры гэтым чорны картуз на галаве. «Памрэ»,— канстатавала жанчына і схавала ў кішэню ружовы ледзянец.

Не, ён не памёр. Ён перасіліў смерць, як многа разоў дагэтуль. Але ён доўга не мог гаварыць, ён толькі слухаў. Прыпадак як бы спрыяў таму, што да яго паставіліся даверліва, і ўсе яму апавядалі аб сваіх турботах. І з апавяданняў гэтых паўставала перад ім народнае гора — маўклівае, шэрае, няўхільнае, цяжкае і даўкае гора.

А за вокнамі была ўжо Беларусь — вузкія палоскі супеску, узгоркі з соснамі, дзікая груша сярод поля, саламяныя стрэхі... «Краю мой родны! Як выкляты богам,— столькі ты зносіш нядолі!..»

^* Вуаль — лёгкая празрыстая тканіна.

^** «Сатырыкон» — штотыднёвы часопіс сатыры і гумару ліберальна-буржуазнага кірунку; выдаваўся ў 1908—1914 гг.

ІІІ

Недалёка ад Мінска поезд раптам спыніўся. Багдановіч чамусьці, узяўшы свой баульчык, выйшаў з вагона. Поезд стаяў перад апушчаным шлагбаумам. Чыгунку пераразала дарога, і па ёй, здавалася, бясконцай чарадой цягнуліся калёсы, пешаходы, прывязаныя да вазоў каровы. Больш усяго ішло людзей уздоўж дарогі. А на калёсах быў іхні скарб — кажухі, клеткі з курамі і парасятамі, клункі адзежы, кулі з мукой, куфры. А на гэтым сядзелі дзеці, жанчыны. Коні былі стомленыя, і мала іх было добрых, усё больш хударэбрыя. Людзі ішлі ў лапцях, у атопках, многія былі босыя. А дарога — месіва веснавой гразі, якая ўжо не замярзала і ўначы. А над дарогай ляжала шэрае хмарнае неба, навокал, часткова ўзараныя, ляжалі шэрыя палеткі,

бор на ўскраі неба быў таксама, здавалася, ахутаны шэрай ватай. Твары ў людзей скрозь былі стомленыя, нібы дым крануў іх, закапціў шэрай копаццю. Па беларускай дарозе ішло народнае гора.

Быццам прыкаваны да зямлі, стаяў Багдановіч у накінутым шынялі, з фанеравым жоўтым баулам у абедзвюх руках, стаяў і глядзеў на людзей, коней, колы, дарогу. І вось у полі зроку паплыў воз, на якім, на чорным ад часу куфры, сядзеў хлопчык у вялікай шапцы з паламаным брылём і, трымаючы чорнымі ад бруду рукамі кавалак хлеба, прагна еў яго. Нічога асаблівага не было ў гэтым, але нешта як бы падштурхнула Багдановіча, ён падлез пад шлагбаум, кінуў на воз свой баул і пайшоў побач з возам. Ісці было лёгка, нібы не было нядаўняга прыпадку, нібы не было цяжкой, знясільваючай хваробы.

Уцекачы...

З-пад Ваўкавыска, з-пад Гродна, з-пад Вільні...

Куды?

У Мінск... Абы-куды... Толькі далей ад пекла, ад жахаў, ад разбурэння і гвалту, ад папялішчаў і нямецкіх парадкаў...

Яны з розных мястэчак і вёсак, з-пад розных гарадоў, яны ніколі б не сустрэліся, каб не гэтае гора, каб не гэтае цёмнае ліха. Няшчасце з’яднала іх. Калі чалавек шчаслівы, яму не трэба шукаць падтрымання. Гора кідае яго на пошукі таварышаў, гараваць супольна лягчэй.

Багдановіч пераходзіў ад воза да воза, распытваў, слухаў, слухаў адну і тую ж гісторыю пра няшчасце, расказаную аднолькавымі словамі. Страшнае было ў тым, што большасць сярод гэтых людзей выкладалі дэталі свайго няшчасця з нейкай пакорлівасцю, з нейкай безуважнасцю, з бязмернай безнадзейнасцю. Ён слухаў сялян і жанчын, дзяцей і старых, а недзе ў мазгу, у маленькім куточку яго, узнікла і знікла, зноў узнікла і зноў знікла пытанне: паэт, што ты зрабіў, каб аблегчыць народнае гора? Ды хто з іх ведае, што ён паэт? Колькі з іх умее чытаць? Як можа трапіць да іх кніжка, надрукаваная невялікім тыражом у друкарні пана Марціна Кухты?

Ён набавіў ходу і нагнаў пярэдні воз.

На ім сядзела дзяўчына гадоў семнаццаці. Русавалосая. З чыстым, крыху вузкім тварам. Сінія вочы. Лёгкая ружовасць. Трохі абветраныя вусны. Даматканая рудая світка, пашытая на мужчыну, а на галаве — хустка з крамы. А ў руках кніжка. Не ў першыя рукі трапіла кніжка, без корачак, з пашарпанымі краямі.