Лес зачароўвае, трымае: ён прывідны з-за гэтага сінявата-аранжавага дыму, празрыста расцягненага на сонечных спіцах.
У нейкі момант мы паднялі вочы ад чарніц i ўбачылі, што ідзём па могільніку. Лясны, сярод сосен, стары, як сам бор, могільнік. Час i лішайнік так адфактурылі пяці-сяміметровыя крыжы, што спачатку тупа падумалася: «…Тут i крыжы растуць!» А ля ног крыжоў-волатаў валяюцца, параскіданыя, гнілыя, падобныя на маленькія цені волатаў, крыжы-дзеткі, крыжы-немаўляты. Дзе-нідзе засталіся разламаныя агароджы — чыгунныя i жалезныя. Жалеза зраслося з камлямі тоўстых сосен. Да самай сарцавіны ўрасло. I мох папоўз па чыгуну, робячы яго як бы часткай лесу.
Вунь як хавалі сваіх мёртвых: на кожнага такі крыж, чыгун! Крыжы нязвыклыя: можа, стараверскія ці каталіцкія…
…Так, Фларыян Пятровіч, вось тут бы вам i ляжаць! Касанула б кулямётная чарга, пырснуўшы вашай крывёю на чужы крыж, чужую агароджу. I з Глашай было б тое ж… Флёра выратаваў i гэты раз. Ca сваёй чорнай вінтовачкай, самаўпэўнены, нехлямяжы ў сваім нямецкім мундзірчыку, вёў ён вас на вачах у нямецкай засады, што чакала партызан на гэтых жа могілках.
Цяпер памяняліся ролямі: ужо я вяду таго партызана з вінтовачкай, працягваю, так сказаць. З якога толькі моманту, з якога месца? З таго хіба, калі скончылася вайна? А можа, пазней я яго падмяніў? Ці наадварот — раней?
Неяк у Бялградзе наш турыст пажартаваў у музеі (пакуль я быў відушчы, я стараўся як паболей ездзіць, глядзець, краем думкі ўсведамляючы, што раблю гэта ў запас) — прывёў зямлячку да шкла i паказаў ёй белы чэрап: маўляў, гэта Аляксандра Македонскага, калі яму было семнаццаць год.
— А дзе?.. — жанчына хацела даведацца, а дзе дарослага Македонскага чэрап, але тут жа ўцяміла, рассмяялася разам з усімі. A i сапраўды: дзе? Дзе мы мяняемся ролямі, месцамі,— напрыклад, я з Флёрам? Бо я ж яго абсалютна збоку бачу, памятаю, нібы ён — гэта нехта другі, з кім я быў, за кім я ішоў, хто мяне выводзіў i ратаваў гэтак жа, як Глашу.
О, гэта варта было бачыць Флёру ў тую хвіліну, калі з-за пахілай агарожкі яго погляду адкрыўся раптам кулямёт, што слепа, аднавока глядзеў на нас, а над кулямётам — нерухомы чорны чэрап каскі! А Глаша нічога не заўважае, яна ідзе наперадзе, кранае кончыкамі пальцаў абымшэлыя, аксамітныя тулавы крыжоў, што ў немым крыку ўзнялі над ёю рукі. На яе вялікае здзіўленне, Флёра пачаў раптам махаць рукой i крычыць у той бок, адкуль мы з'явіліся:
— Гэй, камандзір, сюды ўсе ідзіце! Усе сюды! Што мы знайшлі!
Дзіўнаватым голасам затрымаў, паклікаў Глашу:
— Глаша, пачакай, нешта пакажу…
Узяў Глашу за плячо (рука трымціць, а твар нібыта смяецца, але нейкі скамянелы), павёў яе ўбок, мармычучы нешта бессэнсоўнае. I зноў крыкнуў:
— Гэй, дзе вы там? Сюды ідзіце!
Мінулі лясную прасеку, пакідаючы могілкі: Глаша не разумее, што адбываецца, а ён на яе не глядзіць i не адпускае плячо (ёй нават балюча), ідзе жвавей. I раптам крыкнуў:
— Ды немцы ж, дурная, бяжы!
І, схапіўшы яе за руку, кінуўся ў густы арэшнік.
A калі адбегліся i калі яна зразумела, што там было, Глашу пачалі біць дрыжыкі. Флёра накінуў ёй на плечы пінжак з алавянымі нямецкімі гузікамі.
Разглядаючы свой зялёны кіцель на Глашы, Флёра сказаў:
— Маці не ведае, што я абмяняў паліто. Апошні раз зайшоў дамоў, яна спытала, чаму не прынёс. Там каўнер добры быў… А ведаеш, давай вернемся на хутар. Ты ж хочаш есці? I я хачу.
…Калі мы беглі пасля могілак, прыкмецілі на лясной паляне пагарэлы хутар ці лясніцтва — вуголле яшчэ дымілася. Бульбу, i нават печаную, знайсці там можна.
Але я раптам адчуў, што глухата мая баіцца лесу. Усё ўяўляецца чорны чэрап каскі i лупатае кулямётнае вока… А тут яшчэ са мной Глаша, побач!
Сказаў, назнарок зласліва (на той выпадак, калі пачне прасіцца), што я схаджу адзін, а яна пачакае ў ельніку. Глаша пазірае ўмольна, але пярэчыць не адважваецца.
А мне дык i падабаецца гэта — быць з ёю вось такім, вырашаць за абоіх. Быць па-мужчынску зласнаватым. У чалавека вясёлага, а тым больш няпрошана вясёлага выгляд заўсёды вінаваты. За панурасць ніхто не апраўдваецца. Наадварот, другія сябе адчуваюць вінаватымі перад такім.
З гэтым i звыкнуцца можна, на ўсё жыццё спадабаецца.
Знайшоў яду я хутка i проста на дарозе. Мне трэба было пераскочыць гэтую дарогу, свежа выбітую, распёртую танкавымі гусеніцамі,— я ступіў на яе, а проста ў вочы мне — кардонная каробка, такая нечаканая тут у лесе, нібы з другога свету. Я нават за дрэва памкнуўся схавацца, як ад небяспекі. Але тут жа кінуўся i схапіў яе, як бы баючыся, што насланнё мінецца. Схапіў каробку, падумаў, што гэта можа быць i пастка-міна, а, разрываючы кардон i надкусваючы акуратненькую галету, ляніва змікіціў, што яна, магчыма, атрутная. Галеты надта сухія, але галоднай слюны хапіла i на другую i на трэцюю. Я жую на хаду, п'янеючы ад кволага, нейкага далёкага хлебнага паху, i заспакойваю сваё сумленне тым, што трэба ж добра пераканацца, што яны не атрутныя. У мяне нават галава закружылася — у дадатак да звыклых млоснасці i шуму, якія не пакідаюць мяне з моманту кантузіі.
I я заблудзіўся, раптам зразумеў, што іду наўздагад. А я ж нават не здолею гукнуць Глашу — праўдзівей, не пачую яе голасу. Забыў, зусім забыў, што я глухі.
Я спалохана, разгублена пабег i тут зусім паверыў, што не знайду яе, i спалохаўся яшчэ больш. А неабавязкова ж было пакідаць яе i хадзіць аднаму: не кажы, што засады пабаяўся, проста спадабалася быць, як iншыя, змрочным, уладным. Дурань, дурань, якая табе справа да іншых. Ім, іншым, i Глаша, магчыма, не тое, што табе.
Я ледзь не наскочыў на яе: Глаша здалёк мяне ўбачыла i пабегла напярэймы, устрывожаная такім маім з'яўленнем: імчыць чалавек, вочы белыя, у руках нейкая каробка — нібы ўкраў i за ім гоняцца!
— Еш смела, не атрутныя, — закрычаў чалавек.
Святло пакідае лес, збіраецца ўверсе. Па-начному востра пахне зямля, хвоя. Мы ішлі цэлы дзень, а цяпер ладкуемся, каб спакойна адаспацца. Галеты мы даелі ўсе, да ix добра пасавала кісленькая «зайцава капуста». Наедку не шмат, але само ўсведамленне, што сёння еў хлеб, супакойвае: у хлебе заўсёды столькі надзеі!
Глаша сядзіць пад цёмным дрэвам, знябытая, стомленая, накінула на плечы мой нямецкі кіцель. Імжака. Сыра. Я ламлю лапнік i нашу, складваю да яе ног.
Дажджавыя хмары ўсё апускаюцца над лесам, але ад ix робіцца не цямней, а святлей: неба асвятляюць водбліскі пажараў. Гэта ўжо мая мясцовасць, да маёй вескі кіламетраў трыццаць.
Лапніку я нарыхтаваў, цяпер толькі перацягнуць яго ў густы ельнік. Пакінуў вінтоўку каля Глашы i валаку калючую цяжкую ношку ўсляпую, спіной рассоўваючы цесна сплеценыя елачкі: трэба як далей, глыбей, ад усіх, ад усяго далей. Глаша нібы i не бачыць, чым я заняты, сядзіць дзіўна безуважная, i ўжо здаецца, што не толькі ад адной стомы.
Усё гатова. Я падышоў, узяў вінтоўку. Глаша знізу глянула на мяне i падала пінжак.
— Дождж цяпер не дастане, — кажу я. Глашыны вочы запытальна ўзняты ўгору — у ix раптоўным святле нешта зусім для мяне незнаёмае. Але што тут такога? Усё звычайна: трэба перабыць ноч, каб не натрапіць на немцаў, не заблудзіцца, i наогул жа людзі, як сабакі, стаміліся. Я расказваю Глашы пра тое, як мы раніцай выйдзем i пад вечар будзем на месцы. Глаша моўчкі глядзіць — а як яшчэ, калі я глухі? Усё звычайна.
Падышла да густога, як шчотка, мокрага ельніку, глядзіць зацікаўлена: што тут, як я тут уладкаваў?
— Сюды ідзі, я i страху зрабіў,— кажу я i спіной расхінаю калючую сцяну ельніку, а Глаша ідзе следам, рукамі адводзячы яловыя лапкі. Я бачу яе твар, вочы — такая раптам дурненькая, някемная стала, надта з усяго дзівіцца, нібы ўпершыню ў лес трапіла. Здаецца, выбрала для сябе, якою ёй быць, пакуль сядзела пад маім пінжаком, а я цягаў яловыя лапкі, i вось зрабілася такой — чакае, каб ёй усё паказалі, растлумачылі, самой ёй няўцям, што тут i як. Вельмі добра адчула, якой ёй трэба быць з Флёрам.
