Дастойна прайшлі ўсе паэты-пабрацімы і праз навалу фашысцкай акупацыі. Францішак Каравацкі працаваў у польскім патрыятычным руху, які шырыўся на тэрыторыі СССР, у 1943 годзе ён быў скінуты на парашуце ў акупіраваную Варшаву, скантактаваўся з сакратаром ЦК толькі што створанай у падполлі Польскай рабочай партыі таварышам Паўлам Фіндэрманам і выконваў яго спецыяльныя даручэнні. Паэты з Зачэпіч кожны ў меру сваіх сіл і мажлівасцей дапамагалі партызанам, у антыфашысцкім падполлі зносілі небяспеку і нягоды, хаваліся па лясных нетрах у часе блакадаў, аддалі антыфашысцкаму руху свой даўні вопыт канспірацыі, распаўсюджвалі партызанскія лістоўкі і газеты сярод насельніцтва, самі пісалі для ўжытку партызанскага друку, а пасля вызвалення горача браліся за адбудову роднага краю, сваім аўтарытэтам падтрымлівалі калектывізацыю ў вёсках, спрыялі росквіту роднай зямлі.

Энтузіязм і кроўная зацікаўленасць ва ўсім, што дзеецца ў калгасе, спараджалі ў іх не толькі хвалебныя вершы, але і словы едкай крытыкі. Прамень, як старшыня рэвізійнай камісіі, па асабістых уражаннях склаў цэлы цыкл сатырычных частушак.

Ёсць сярод іх некалькі, як на свой час і месца, даволі трапных:

Як з фінансавым агентам

Дзве літроўкі прапілі,

Дык мне гэтым самым летам

Маладзетныя знялі.

Але, вядома, аснову вершаў пасляваеннага часу складае ідэя сцвярджэння справядлівасці і хараства новага жыцця. Вось хоць бы верш таго ж Праменя пра адноўлены краявід родных ваколіц:

За кустом маліны

Працякае рэчка.

У канцы даліны

Поле — на ім грэчка.

Вецер па-над рэчкай

Ходзіць буйным ходам,

I да самай рэчкі

Пахне, пахне мёдам.

Да сённяшняга дня Пятрусь Граніт і Васіль Струмень застаюцца актыўнымі працаўнікамі на ніве народнай асветы: першы кіруе пачатковаю школай у родных Зачэпічах, другі — выкладае ўкраінскую літаратуру ў адной са школ горада Сарны. Вершы абодвух ажыўляюць старонкі раённых газет.

Самым важным дасягненнем іх цяжкага і пачэснага шляху я лічу вось гэту патрэбу жыць духоўным жыццём, дзяліцца думкамі і пачуццямі з людзьмі, любіць літаратуру і не па абавязку толькі, а па асабістай схільнасці прапагандаваць яе.

Мне прыемна атрымліваць лісты ад Васіля Струменя. Столькі ў іх энтузіязму, дапытлівасці і няспыннага клопату пра літаратуру!

У адным з іх ён паведаміў: «Ад Яўгена Іванавіча лісты атрымліваю часта. Я ўжо атрымаў па пошце першы і другі тамы яго збору твораў, а цяпер з нецярпеннем чакаю трэцяга і чацвёртага. Хачу Вас папрасіць, каб Вы паведамілі, ці выйшаў з друку другі том «Гісторыі Беларускай савецкай літаратуры». Я тады сам яго выпісаў бы».

У гэтым жа канверце, як бы між іншым, нумар сарнаўскай раённай газеты «Будівник комунізму» за 20 снежня 1969 года, дзе на здымку Струмень і кампазітар Ю. Раманенка працуюць над «Песняй пра Сарны». Надрукаваны тут жа тэкст і ноты:

Одягнулися

барвами квітів

Береги над Случем,

Правди Леніна

Сонцем зігреті,

Мы щасливо живем.

Калі аднесці гэтае прызнанне да самога Струменя, то ўрэшце гэта будзе сапраўды так, пры ўмове, што шчасцем будзем лічыць інтэнсіўнасць жыцця, уменне пражыць у момант век, як гаварыў Максім Багдановіч. Жыццё Струменя ідзе на той шпаркасці, на якую ён здольны. А хуткасць гэту прыдала перш за ўсё любоў да паэзіі і аматарскія заняткі творчасцю. Тое ж у астатніх сяброў. Мне давялося неяк пару год назад наведаць у таварыстве П. Граніта Н. Жальбу. Мы засталі яго за кнігай, чытаў «Сэрца на далоні» I. Шамякіна. Даведаўшыся, што я маю дачыненне да літаратуры, засыпаў пытаннямі, прытым пытанні ішлі не ад пустой цікаўнасці, а ад любві і ведання літаратуры. Стары, пасівелы чалавек прадаўжае адсвечваць святлом нашай мастацкай літаратуры. Хіба гэта не хораша?

ЗДЫМАК У ЖЫЦЕ

Ведаць яго

Калі ў нашу партызанскую стаянку на ўскрайку Налібоцкай пушчы прыйшлі ўсе тры браты Коля, Міша і Янка Брылі, неяк пасвятлела ў зямлянках пад кашлатымі елкамі. Вайсковая здатнасць мужчыны ў вачах партызан цанілася высока, а пра Брылёў усе ведалі, што яны служылі ў войску, што Міша з Янкам нават добра абстраляны на польска-нямецкім фронце. Брылі ўступалі ў партызаны, што называецца, «з музыкай»: дапамаглі нам разбіць свежаспечаны гарнізон у іх вёсцы Загора.

Партызаны здагадваліся пра гэта, камандны састаў (мне давялося быць тады начальнікам штаба аднаго з атрадаў) ведаў напэўна, што ўдзел гэтай сям'і ў партызанскім руху пачынаўся не тою сакавіцкаю ноччу 1944 года. Іх баявое хрышчэнне адбылося ўлетку 1942 года, калі адзін з першых партызан у ваколіцы, камандзір групы, былы настаўнік з Данской станіцы Ціхан Дуднікаў, зайшоў у іхнюю хату акрываўлены, з падвязанай рукой. Параненаму далі прытулак, схованку, лячылі некалькі месяцаў і так сталі сувязнымі атрада, у які перарасла група Дуднікава. Што датычыць стажу антыфашысцкай барацьбы Янкі Брыля, дык яго трэба лічыць з восені 1939 года, калі ён у лагерах для ваеннапалонных асабіста ўбачыў нялюдскае аблічча нямецкага фашызму і пачаў рыхтаваць сяброў па палону да маральнага супраціўлення нацызму, пачаў назіраць і запісваць свае ўражанні, збіраць абвінаваўчы матэрыял. Калі б тыя нататкі палоннага «паляка» трапілі ў рукі гестапа, ён быў бы пакараны, так, як каралі тады камуністаў і падпольшчыкаў, удзельнікаў супраціўлення.

У партызанскай брыгадзе Янка Брыль хутка праслыў добрым разведчыкам, дружным таварышам, з якім не страшна апынуцца ў вогненным пераплёце. Праўда, смеласці партызанам не трэба было пазычаць, адвагай не надта каго здзівіш. Тое новае, што прынеслі пад налібоцкія елкі Міша і Янка Брылі, мела стваральны характар.

У нашых наднёманскіх мясцінах (партызанская брыгада «Камсамолец» складалася пераважна з мясцовых жыхароў) сям'я Брылёў славілася, калі можна так сказаць, этычнаю культурай. З юнацкіх год браты займаліся самаадукацыяй, шукалі адказу на маральныя і сацыяльныя праблемы ў творах Талстога і Леніна, вялі спрэчкі з рэлігійнымі цемрашаламі, ладзілі спектаклі, вечары. Не дзіва, што да іх гарнуліся вясковыя хлопцы і дзяўчаты, давяралі свае сакрэты, раіліся, шукаючы сумленнага выйсця з трудных сітуацый. Міша захапляўся жывапісам, Янка — літаратурай. Ён перакладаў п'есы для аматарскіх спектакляў, пісаў вершы і апавяданні, нават друкаваўся ў беларускіх віленскіх часопісах. Мастацкія здольнасці братоў не былі таямніцай для партызан, але выхад у свет друкаванага сатырычнага лістка «Партызанскае жыгала» з дасціпнымі вершамі і малюнкамі быў прыемнаю нечаканасцю для ўсіх нас. Помню, раней камісар брыгады ўгаворваў выпускаць у атрадах насценгазеты, а мы агіналіся: ну, што тут можна пісаць, калі ўсе і так бачаць, дзе сёння кожны быў, што зрабіў, ведаюць, што сказаў, здагадваюцца, што падумаў, нават не сакрэт, каму якія сны сніліся... Аказалася, аднак, што пісаць можна, пісаць ёсць пра што. Толькі да нашага звычайнага жыцця трэба было дакрануцца мастаку. I сёння мы, былыя партызаны, адкрываем многа чалавечых жывінак у сваім лясным жыцці па творах Янкі Брыля.

Пасля вызвалення нашай мясцовасці раз-ведчыка і супрацоўніка партызанскага друку назначылі в. а. рэдактара газеты «Сцяг свабоды» (орган Мірскага РК КПБ). Так пачаўся яго шлях у журналістыку і мастацкую літаратуру.