Слушна заўважае Д. Ліхачоў, што, ацэньваючы якасці мастацкага адлюстравання, нельга абмяжоўваць сябе пытаннем: правільна ці няправільна?—і задавальняцца адной толькі адпаведнасцю, дакладнасцю, правільнасцю. Унутраны свет мастацкага твора — вынік і дакладнага адлюстравання, і актыўнага пераўтварэння рэчаіснасці35. Праблема рамантызму ў літаратуры неаддзяліма ад рамантызму ў жыцці. Так, між іншым, і абмяркоўваецца яна ў сучасным польскім друку. На старонках літаратурнай і палітычнай прэсы там вядзецца гаворка пра рамантызм XIX стагоддзя, яго суадносіны з пазітывізмам і нацыянальнай каштоўнасцю рамантычнай спадчыны.
Цікавую спробу пошукаў збліжэння марксізма і рамантычнага мастацтва на шляхах вызваленчага руху ўяўляе кніга Марыі Яніон «Рамантызм, рэвалюцыя, марксізм», якая атрымала літаратурную прэмію ў Польшчы ў 1972 годзе.
М. Плівінска ў кнізе «Рамантычная легенда» аналізуе супярэчлівасці паміж праграмай рамантызму і яго сутнасцю або рамантычнаю легендай. Асновай гэтай легенды яна лічыць «тэрор ідэалу», які змяніўся ў тэрор польскай нацыянальнай формы, польскага патрыятызму, узведзенага ў абсалют, узнятага да рангу найвышэйшай каштоўнасці. А праграмны парадокс даследчыца бачыць у тым, што рамантызм нёс бунт «супраць усякага тэрору». Публіцыст са штотыднёвіка «Polityka» А. Шчыпёрскі заявіў, што ў Польшчы не было ніводнай левай, радыкальнай грамадскай сілы, якая б не была духоўна звязана з рамантызмам36. Марыя Яніон бачыць эстэтычную каштоўнасць польскага рамантызму ў тым, што ён вывеў польскую літаратуру на сусветны форум, дапамагаючы палякам «свабодна прыняць сучасную еўрапейскую культуру, адчуць сябе прыпісанымі ў ёй»37. Разам з тым у літаратуразнаўстве ўжо набыла значэнне рабочага прынцыпу думка аб істотнай розніцы паміж заходнееўрапейскім і славянскім рамантызмам. Рамантызм болыпасці славянскіх літаратур развіваўся ў рэчышчы сацыяльных і нацыянальна-вызваленчых рухаў XIX стагоддзя, пераплятаючыся з рамантызмам сацыяльным і палітычным. Рамантычнымі тут сталі народны паэт-будзіцель і народны важак, вяшчун свабоды і бясстрашны змагар за яе, такія Густаў, Конрад, Вайдэлота, Гражына, Валенрод у А. Міцкевіча, Ангелі у Ю. Славацкага. У польскім рамантызме пачатку XIX стагоддзя ўзвышаюцца народныя нізы як ахоўнікг маральных і нацыянальных каштоўнасцей, пакінутых касмапалітыч-наю арыстакратыяй. Народна-патрыятычную місію нёс і польскі неарамантызм XX стагоддзя. Яго прадстаўнікі развілі нават культ мужыка, жаніліся на простых сялянках, ухвалялі духоўны шлюб патрыятычнай інтэлігенцыі з народам як вялікую ідэю. Вызваленчая і дэмакратычная традыцыя польскага рамантызму стала станоўчым прыкладам для маладой беларускай літаратуры XIX — пачатку XX стагоддзя, а пазней для літаратуры Заходняй Беларусі.
Аддаючы належнае тыпалогіі рамантызму, трэба пазбягаць абсалютызацыі і фармалізацыі ў гэтай справе. Тыпалагічнае не можа быць вызвалена ад гісторыі, бо ў такім выпадку яно ператворыцца ў падборку правіл, якія нічога не дадуць. Гэтую дыялектыку выявіў А. I. Аўчарэнка. Сабраўшы па мажлівасці ўсе тыпалагічныя прыкметы рамантызму (ад Бялінскага да часопіса «Вопросы лнтературы» за 1967 год), даследчык сцвердзіў толькі складанасць з'явы і не аб'явіў сумы гэтых рыс за дэфініцыю рамантызму ці за творчую рэкамендацыю пісьменніку38. Сапраўды, калі б хто-небудзь паспрабаваў напісаць твор, захоўваючы ўсе тыпалагічныя рысы, вылучаныя літаратуразнаўцамі, дык атрымаўся б нейкі парадыйны выпладак.
У выпадках, калі тыпалагізацыя рамантызму праводзіцца без належнага ўліку месца і часу, атрымліваюцца спрэчныя азначэнні. Вось, напрыклад: «Ідэйна-мастацкая задача рамантыка часцей за ўсё носіць эстэтычны (Брусаў), маральны (ранні Горкі), філасофскі (Блок, Цютчаў), радзей палітычны характар («Паломніцтва Чайльд-Гарольда» Байрана). Мастацкая задача рэаліста характарызуецца пераважна палітычнай накіраванасцю, хоць маральна-філасофскі аспект адлюстравання жыцця яму зусім не супрацьпаказаны (Л. Талстой)»39. Адразу напрошваецца пытанне, а як жа быць з польскім рамантызмам, у якім дамініравалі патрыятычныя ідэі? Барацьба за скасаванне раздзелаў Польшчы — палітычная ідэя, стала стрыжнем польскай рамантычнай літаратуры. Аказваецца, у пэўных гістарычных умовах рамантызму не толькі не супрацьпаказана палітычная накіраванасць, а наадварот. Саюз з палітыкай становіцца ўмовай і асновай рамантычнага мастацтва.
Падобны тып рамантызму, звязанага з грамадска-палітычным жыццём свайго часу, характэрны для літаратуры Заходняй Беларусі. Ён цесна звязаны з рамантызмам у сферы грамадскага і палітычнага жыцця. Зразумець сутнасць заходнебеларускага рамантызму выдатна дапамагаюць выказванні Леніна ў часе гутаркі са шведскім палітычным дзеячам Я. Фрынсам, якая адбылася 5 студзеня 1920 года. Выдатна развіваючы Марксаву крытыку рамантызму, У. I. Ленін гаварыў: «Мы заўжды сімпатызавалі рэвалюцыйным рамантыкам, нават калі былі нязгодны з імі. Напрыклад, мы заўжды ўстрымліваліся ад індывідуальнага тэрору.
Але мы заўжды выражалі наша захапленне асабістай мужнасцю тэрарыстаў і іх гатоўнасцю на ахвяры. Нашым пунктам гледжання было: спачатку строгі аналіз эканамічных адносін, а затым ужо даводзіць асабістым прыкладам сваё перакананне»40.
Здольнасць камуністаў, гаворачы словамі Леніна, сімпатызаваць рэвалюцыйным рамантыкам, калі яны былі нязгодны з імі, стварыла ў першыя гады пасля Рыжскага міру ўмовы для супрацоўніцтва паміж камуністамі і патрыятычна настроенымі левымі элементамі працоўнай інтэлігенцыі і сялянскай моладзі Заходняй Беларусі, ахопленых паўстанскімі парываннямі. Кіраўніцтва паўстанскімі дзеяннямі ў тую пару дзялілі між сабой камуністы, левыя эсэры і пакінуўшая гэтую партыю Беларуская рэвалюцыйная арганізацыя, ідэйныя важакі якой публіцыст Язэп Лагіновіч, паэт, драматург і журналіст Леапольд Родзевіч, кааператар Арсен Канчэўскі ў 1923 годзе пяройдўць на ленінскія рэвалюцыйныя пазіцыі і сальюць сваю групу з КПЗБ.
Супрацоўніцтва камуністаў з дробнабуржуазнымі рэвалюцыянерамі на глебе рамантычных паўстанскіх парыванняў склала сацыяльна-псіхалагічную аснову рэвалюцыйнага рамантызму ў заходнебеларускай грамадскай думцы і літаратуры пачатку 20-х гадоў.
Рамантызм у Заходняй Беларусі 20-х гадоў стаў своеасаблівым стылем і нормай. нават модай жыцця. Мода гэтая ахапіла розныя нацыянальна актыўныя групы моладзі і інтэлігенцыі, часта далёкія ад рэвалюцыі — клерыкалаў, культурнікаў. У гэтым палітычна невыразным дробнабуржуазным асяроддзі пачалі стварацца стылёвыя антыподы рэвалюцыйнага рамантызму, якія можна акрэсліць паняццем нацыянал-раманызм. Ідэйную апору яны знаходзілі ў буржуазнана-цыяналістычных дактрынах з характэрным для іх культам нацыянальнай волі, пропаведдзю месіянскай ахвярнасці і містычна-рэлігійным тлумачэннем гісторыі. Мода на рамантызм прывяла да таго, што ў рамантычныя шаты пачалі апранацца розныя палітычныя банкруты. У сярэдзіне 20-х гадоў, калі болыпасць «міністраў» марыянетачнай БНР публічна зраклася сваіх правоў на карысць законнага ўрада БССР, не-калькі самых зацятых антыкамуністаў на чале з нядошлым «прэзідэнтам» аб'явілі сябе рамантыкамі, якіх пакінулі практычныя рэалісты, але яны, маўляў, заха-ваюць «вернасць ідэі» і ў гэтай безнадзейнай сітуацыі.
Падзел паміж рамантызмам прагрэсіўным і рэакцыйным у грамадскай сферы адбываецца ў гэты час паводле адносін да народнага паўстання, партызанскага руху, рэвалюцыі ўвогуле і рэвалюцыйнай Расіі, з якою звязала свой лёс першая беларуская сацыялістычная дзяржава БССР.« Буржуазна-ліберальныя элементы, у тым ліку клерыкалы, цураюцца паўстання і бязбожнага камунізму, заклікаюць маліцца аб пасланні свабоды, а не браць яе сілай. Калі на грамадскай і светапогляднай арэнах размежаванне рамантызму на два кірункі дасягае адноснай яснасці, дык у галіне рамантычнай літаратуры справа выглядае болып складана. Мастацтва ахоплівае не толькі грамадска-палітычнае жыццё чалавека, а ўсю яго асобу, усе аспекты яе жыццядзейнасці. Для вызначэння тыпалагічных адрозненняў у гэтай сферы патрэбны спецыфічныя крытэрыі. Найноўшыя працы савецкіх літаратуразнаўцаў прапануюць шмат тыпалагічных размежаванняў унутры мастацкага рамантызму, сярод іх — рамантызм элегічны, псіхалагічны, лірычны, гераічны, сацыяльны, філасофскі, грамадзянскі і нават ірацыянальны, аднак кожнаму, хто дааёмы з рамантычнаю паэзіяй Заходняй Беларусі, няцяжка заўважыць, што гэтыя азначэнні менш пасуюць да яе, чымсьці старыя – рамантызм рэвалюцынны і рэакцынны, прагрэсіуны і кансерватыўны, актыўны і пасіўны. Слушна, што гэтыя тыпалагічныя азначэнні не дастаткова ўлічваюць мастацкую спецыфіку літаратуры, аднак бясспрэчна і другое, што ва ўмовах іяапружанай вызваленчай барацьбы, там, дзе справа даходзіць да паўстанскіх парываў і партызанскіх дзеянняў, мастацкая літаратура так пранізваецца палітыкай, грамадскімі ідэямі, што міжвольна паступаецца эстэтычнаю спецыфікай на карысць ідэалагічнай універсальнасці.
