Мне было дзевятнаццаць, а таму другому юнаку на год больш. Мяне з ім пазнаёмілі, а я ўжо ведаў, што ён два гады прасядзеў у турме, як камсамолец-падпольшчык, выйшаў з-за крат па амністыі. Перад турмой былі ж яшчэ паліцэйскія катаванні. Ен быў наймаладзейшы з усіх знаёмых мне падпольшчыкаў, i ўсё, што ён перанёс, бачылася з пашанай i сімпатыяй: герой! А да таго яшчэ высокі, стройны, сціпла ўсмешлівы, у чорнай касаваротцы, вышытай каласамі i валошкамі.
Такім ён жыў у памяці дванаццаць гадоў, да наступнай сустрэчы.
Зямляк завітаў да мяне не адзін, з таварышам па прады на лесазаводзе, нават нейкім яго начальнікам. Я ведаў, чым для майго земляка былі дванаццаць гадоў ад нашай сустрэчы на фэсце. Ён уцёк у Савецкі Саюз, дзе на шчырасць яго навалілася чорнае падазрэнне, зноў допыты, турма i тайга, з якое ён вынырнуў толькі таму, што меншы брат быў у партызанах, a братаў камандзір стаў Героем i захацеў, i здолеў пахадайнічаць.
Адпушчаны яшчэ ў канцы саракавых, ён, мой колішні светлы юнак, у доме маім, перад старою мамай, жонкай i дзецьмі зусім нечакана расперазаўся звычайным п'яніцай, які ўжо не валодае сабой. Гэта так брыдка было, што мы з ім больш ні разу не сустрэліся.
...A начальнік яго яшчэ i хваліўся тады, праз ікаўку, як ён нас вызваляў у Верасні, як быў тады лейтэнантам i як плаціў цёмным заходнікам за прадукты не грашыма, a аблігацыямі займа — ха, ха, ха!..
Пра першага госця ўспамінаю з сумам i жал ем.
А пра другога... Тут ужо мне доўга муляла ў душы, чаму не выпрасіў яго за парог.
1988
НАЧЛЕГ
У жніўні шэсцьдзесят чацвёртага года, вяртаючыся на дзвюх машынах з падарожжа па Літве i былой Усходняй Прусіі, мы затрымаліся, не даязджаючы да Вільні, над рэчкай Дубісай, каля самотнага хутара. Вырашылі тут i заначаваць. Чатырох лягуць у машынах, а прасіць прытулку яшчэ чатыром мы з Вялюгіным пайшлі на той хутар.
Тут я другі раз, пасля латышскага выпадку, сустрэў чалавека, які нічога не разумев паруску.
Першы раз было два гады перад гэтым, каля Сігулды. Маляўнічай я памятаў яе з ранейшага наведання, a ў той дзень быў зранку такі туман, што мы не толькі красы не ўбачылі, але i з дарогі збіліся. Спыніліся таксама каля хутара, загаварылі са старым латышом, а ён — нічога не разумев...
Так i старая літоўка, з якою мы з Анатолем павіталіся цераз плот. Усміхаецца, разагнуўшыся над градкамі, i толькі сваё: "Hi супранту". А потым яна, нібы толькі што здагадаўшыся, гукнула ў дом: "Альдона!" Выйшла маладая, як аказалася, дачка, што нават працуе ў раёне i прыстойна гаворыць па-руску.
— Аднаго чалавека можна было б палажыць у хаце, на кушэтцы,— пачала яна разважаць,— а дзе яшчэ трох — проста не ведаю...
А на сене? — кіўнулі мы на адрынку.
— Там у нас не сена, а салома.
— І на саломе пераспім.
Словам, сяк-так упрасіліся, сказалі, што прыйдзем зацемна, i гэта, як потым, уранні, мы здагадаліся, мела тут істотнае значэнне.
Ад ракі, дзе было вогнішча, юшка, песні мы прыйшлі ў адрынку позна.
Салома — не сена, a ў саломе — яшчэ i мышы. Спаць яны нам не далі. Ці жыта дрэнна абмалочана, ці мышэй тут, у чыстаполіцы, такая галодная процьма? Шастаюць, поўзаюць, слінява чаўкаюць то збоку, то з патыліцы, то каля самага вуха. Пляснеш рукой па саломе — заціхнула. Потым зноў. Толькі на досвітку сон нас ўсё-такі змарыў.
Ненадоўга. Ці то ад ix, мышэй, мы прачнуліся, ці то i ад таго, што пачало спакваля праяўляцца з цемры ўнізе пад торпам. Прычына праяўлялася, з-за якой хоць i ўсмешліва, але туга гасцінная Альдона не хацела пускаць нас на салому.
Каля сцен адрынкі i пасярэдзіне яе стойма i гарызантальна стаялі парасчыняныя труны, крыжы i пірамідкі помнікаў — невясёлае падсобнае рамяство гаспадара, якога ўвечары чамусьці не пабачылі. І ачмурэнне трохі ад нядосыпу, i сцішнавата неяк — пасля мышэй яшчэ i гэтая "мэбля"...
Але дарожны аптымізм зрабіў сваё. Ахвочы вандроўнік, рыбак, юшнік, грыбнік, вогнепаклоннік — Вялюгін, седзячы на саломе, з каласамі, ледзь не з мышамі ў валасах, гледзячы на труны, філосафам уздыхнуў:
— Эх, калі б гэта ўвечар было відаць — лёг бы сабе ў адну, накрыўся б ды выспаўся без мышэй!..
1988
ТЫ МЯНЕ ПАВАЖАЕШ?
З жывой цікавасцю i даўняй пашанай да аўтара чытаў у часопісе гістарычны нарыс нястомнага Міколы Ермаловіча, i зноў з усмешкай успомнілася, як ў канцы зімы пяцьдзесят другога года выступаў у Маладзечанскім настаўніцкім інстытуце, куды мяне запрасіў пісьмова тады яшчэ незнаемы, малады выкладчык роднай літаратуры, іменна ён, Мікола.
Пасля сустрэчы са студэнтамі мы пад вечар абедалі ў рэстаране. Утрох, з рэдактарам абласной газеты, які таксама быў на сустрэчы. Удвух нам было б цікавей, аднак... Цвярозы, ён больш маўчаў, а потым пачаў то прасіць, то настойваць, то зноў прасіць зайсці да яго, на свежаніну.
— Жонка, таварышы, будзе рада! Яна ў мяне...
Ён адлучыўся, пазваніў дахаты, i мы нарэшце пайшлі.
На званок адчыніла жонка. А перад ёю, фігуркай з коскамі, маме ледзь не да пояса,— дачка. Яна i прывітала нас, сказаўшы бацьку: Табе мала было там з імі піць, ты ix яшчэ дадому прывалок?..
На ісціну, пачутую ад мамы, калі тата званіў ёй, паўтораную "устами младенца", збянтэжаная гаспадыня адказала крыкам i плескачом па кароткай спаднічцы. Нас пачала запрашаць, прасіць прабачэгшя: "Малое — дурное..."
A свежаніна ўжо сквірчэла i духмяніла на электраплітцы.
Садзіцца да стала, аніяк не патрэбнага нам, нрыйшлося без гаспадара. Яго спачатку штосьці не было, а тады праз прачыненыя дзверы суседняга пакоя я заўважыў, як ён, ужо ў бялізне, мудра кульнуўся ў пасцель. А нам прыйшлося прысесці, дзеля церпка-ветлівага гірыліку. А гаспадыня, якая перш за ўсё адправіла свайго "папугайчыка" туды, дзе бацька, трэба было частаваць, забаўляць незнаемых, познавячэрніх, усё-такі нецвярозых...
На цягнік я, вядома, спазніўся. Начавалі з Міколам у яго халасцяцкім пакойчыку, "на смірна" пад адною коўдрай.
І вось ужо хутка сорак гадоў, як мы не-не ды ўспомнім той пачастунак. Сяды-тады, бо i сустракаемся не вельмі часта. Але яшчэ ўсё з усмешкамі ўспамінаем.
* * *
Ранняя раніца ў маляўнічым надвозерным гарадку Картузы на польскім Узбярэжжы. Жнівень семдзесят пятага. Выйшаўшы з доміка, дзе начавалі, мы селі ў машыну, каб ехаць у іншы катэдж, на снеданне, а потым ў недалёк! Гданьск.
Спалася мала, усталася раней звычайнага, ва ўсіх невыразны настрой.
Гаспадар нашага слаўнага падарожжа, ад Закапанага — сюды, Мацей Канановіч, гюльскі пісьменнік i сябар нашай літаратуры, а перш за ўсё шчыры, сумленны таварыш, пытаецца ў мяне, як спалася. Мне трэба адказаць, што от, нішто сабе, аднак я гавару яму, што дрэнна.
— Што ж так? — пытаецца ён.
— Ат, ведаеш, i звечара не мог заснуць, i ноччу прачнуўся, i ўранні, a ў думках адно ды адно...
— А што з табой? — перапытвае ён, ужо заклапочана.
— Дарагі мой, я думаў i думаю, не магу здагадацца... Адно, толькі адно на душы...— Тут ужо трэба па-польску: — Ты мне поважаш чы не?
У нашай ціхай ды хуткай машыне — смех. Як быццам мы толькі цяпер прачнуліся. Смяецца Мацей, благі, кашлівы ад курэння; цішэй смяецца яго чарнявая спакойная Крысціна; смяецца мой сын-студэнт, а таксама i пан Антош, гжэчна маўклівы "кероўца". Бо гэта ж i разрадка, бо яно ж i міжнароднае — такое пытанне за трэцяй ці чацвёртай чаркай: "Т-ты м-мя-не п-паважаеш?"
У нас да такой пяшчотнасці не даходзіла. Але ў дарозе часамі бывала — па кілішачку "под следзіка". Скажам, у вясковай гуральскай карчме ці ў рыбацкім пасёлку на гэльскай касе. Не п'янка, а перакуска ў дарозе.