Журботна i радасна стаяць на Іванавых кнігах аўтографы i мне. Пачынаючы з першай кнігі, аж надта сціпла выдадзенага зборніка апавяданняў, пад ваеннай назвай «У завіруху», i да апошняга з яго рук падарунка — важкага тома з таксама змястоўнай назвай «Жыцдёвыя клопаты». У «капітальным», a ўсё ж няпоўным яшчэ, бо патузаным, пакляваным цэнзурай, дзесяцітомніку з найбольшай цеплынёй бачыцца мне вяршыня ягонай творчасці — тыя еардэчна-запаведныя чатырыста старонак «Людзей на балоде», што былі калісьці i маім хвалюючым адкрыццём, i маёй чытацкай радасцю, што найбольш надзейна застануцца з намі i застануцца пасля нас — як нятленны народны набытак.
* * *
Музей Алесю Пальчэўскаму зрабілі ў школе добры. Светламу, добраму чалавеку можна трохі i перадаць як пісьменніку — за пакуты яго ту рэмна л a rep н ыя, за чалавечнасць, якую адчулі многія. Родная хата i роднае месца апошняга супакаення пад урачыстай засеншо спрадвечных дрэў. Адрамантаванай, пафарбаванай хаце нязвычна быць у вясковым бязлюддзі нібы таксама музеем, a помнік, гранітная стэла з прафесійным барэльефам, сярод старых, нават замшэлых, i навейшых, стандартна танных помнікаў па радні i суседзях не выбіваецца нясціпласцю. «Добры быў чалавек, такому не шкада», — скажу за Алесевых землякоў. I не думаю, што памылюся.
* * *
Папрасілі выступіць у тэлеперадачы, што рыхтуецца да 70-годдзя Веры Палтаран. Спачатку падумаў: а што я магу сказаць больш пасля таго, што напісаў дзесяць гадоў таму назад? Перачытаў колішняе, i ясней не стала... А пасля падумалася пра той «дэфіцыт», які ў наш час найгалоўнейшы, — недахоп, удушлівы недахоп прыязнасці, дабрыні, узаемаразумення... Дарэчы, i гэта ўжо стала пашлець у моду, i пра гэты недахоп ужо замнога крычаць, стараюцца адзін аднаго апярэдзіць у крыку... A іншыя сціпла маўчаць, нясуць тую святую службу чалавечнасці, якая была для ix заўсёды непрыкметна галоўным. Пра адну з такіх я i сказаў сваё юбілейнае слова.
...Верачка. Якою яна была неўзабаве ў рытуальнай зале крэматорыя. Не «страшная» ад бязмежных пакутаў, a дзіўна, ледзь не хораша спакойная. У дарозе яе крыху раскалыхала ў труне, галава ад гэтага трохі збочылася, легла свабадней. Пасля прамоў i развітання паволі пад ціхую музыку яна — з мноства кветак — паехала, апусцілася ўніз, у нашу светлую, сумную памяць.
Згадалася, як два... так, ужо два гады таму назад мы наведалі яе ў трагічных Бараўлянах з Міхасём Стральцовым. Дзве блізкія i мне душы. А яго ж — пад музыку жаль удвая. — таксама ўжо год i восем. месяцаў няма...
Тэлеперадачы пра сябе яна ўжо не бачыла, была ў непрытомнасці.
Яшчэ адзін з бліжэйшых пазваніў мне пасля пахавання, што перадача наша i для яго прагучала як рэквіем...
* * *
Сакратарыят Саюза пісьменнікаў Беларусі звярнуўся ў ЦК КПБ з пісьмом, больш за дзесяць старонак машынапісу, пра непаладкі з нацыянальным пытаннем у працы дзяржаўнага выдавецтва. Пісаў тое пісьмо ў асноўным Іван Мележ, я збольшага дапамагаў, падпісалі ўсім сакратарыятам, плюс сакратар партыйнай арганізацыі.
Сем чалавек, i немаладых, i нібы вопытных, a пралічыліся ў адным. Кнігі на рускай мове, выдаваць якія абавязвала Масква, з'ядалі львіную долю нашай паперы. I трэба ж было, каб на той час сярод такіх кніг была i «Молодая гвардия», якую мы ў пераліку назвалі. I таварыш Машэраў знайшоў у гэтым выхад з пікантнай сітуацыі: «Да как они смели?!» Нават як быццам назваў тую кнігу «нашим Евангелием», на. якое мы «посягнули»...
На гэтым справа i закончылася.
Гэта было ў пачатку шэсцьдзесят восьмага года. Праз два гады пасля вялікай гутаркі ў ЦК па нацыянальным пытанні. Вялікай гутаркі — з дзесяці гадзін раніцы да васьмі вечара, «чтобы не отвлекаться на обед» — з перакускай на месцы, у цэкоўскім буфеце. З аднаго боку наш прззідыум, з другога — члены бюро i ўрада. Гаварылася многа, адкрыта. Намі, вядома. Я i сам, якраз вярнуўшыся з пахавання брата, гаварыў на ўсю душу. A ўсё абышлося касметыкай, абяцаннямі, i яшчэ раз ясна стала, што пытанне вырашаецца не ў рэспубліцы... Хоць новы сакратар па ідэалогіі. самападкрэслены бел ару с Пілатовіч, які толькі што замяніў вялікага маўчуна Шауру, што за паўтара года на знайшоў часу прыняць наш прэзідыум, каб пагаварыць па тым горкім нацыянальным пытанні, здаўся нам тады на штосьці добрае надзейным.
Дарэчы, гэта i спакусіла Мележа, Панчанку i мяне пайсці праз два месяцы ў пісьменніцкі сакратарыят — таксама з надзеяй...
Зноў жа ў пачатку шэсцьдзесят восьмага, выступаючы на нарадзе ў ЦК, я гаварыў i пра тое, што дырэктар i загадчык літаратурнай рэдакцыі выдавецтва «Беларусь» — адзінага тады, што выдавала мастацкую літаратуру, — наладзілі, нібы па прыкладзе яжоўскіх «троек», вырашальна безапеляцыйныя « пяцёркі».
Спрэчны рукапіс абмяркоўваўся такім складам: дырэктар, галоўны рэдактар, загадчык літаратурнай рэдакцыі, сакратар партыйнай арганізацыі, хоць сабе i адстаўнік-маёр з нейкай гаспадарчай пасады, і, нарэшце, рэдактар рукапісу, найменшы ў «пяцёрцы». Ён жа потым перадаваў аўтару вырашэнне ягонага лесу.
Так было, напрыклад, са мною, з «Птушкамі i гнёздамі». Пратакол у мяне захаваўся. Вядома ж, крытычна-адмоўны. I вынесены мне рэдактарам на калідор. Алесь Адамовіч казаў тады, што калі б у яго было сваё выдавецтва, ён выдаў бы маю кнігу з тым нратаколам у канцы. Факт усё-такі гістарычны.
На той цэкоўскай нарадзе гаварыў я i пра Якава Герцовіча, галоўнага «бракера», ацэншчыка Быкава, Караткевіча i іншых ненадзейных, прыдворнага крытыка i рэцэнзента, «явно и тайно образующе». Назваў яго нават літаратурным рабінам.
I кіраўнік той нарады, ідэалагічны сакратар Пілатовіч, сказаў мне пасля яе заканчэння, самнасам, што як сакратар праўлення Саюза пісьменнікаў я не меў права так гаварыць. Не толькі, вядома ж, пра рэбэ...
Я адказаў, — што як толькі калі адчую, што вось i перастаю быць пісьменнікам — адразу ж перастану быць сакратаром.
З такім вырашэннем сваёй пазіцыі было часамі даволі складана, яшчэ ажно тры гады...
* * *
З трыбуны сходу, скліканага на асуджэнне Пастарнака за «Доктара Жывага», таварыш Б. выступаў, каб з найбольшай ударнай сілай, паруску:
— I этат празрэнны Пястрак...
Піліп Сямёнавіч, які з-за глухаватасці сядзеў у першым радзе, пырхнуў смехам, разам з усімі, i з узнятым наперад пальцам павучальна сказаў:
— Акадэмікам трэба выступаць па паперцы!..
Праз некалькі гадоў, у Нарыльску, пасля нашага беларуска-рускага выступлення па тэлебачанні, да нас, беларусаў, прыйшоў у гасцініцу нарыльчанін, здаецца, бухгалтар, i назваўся бра там Б. Даўняя заслуга акадэміка: у канцы трыцдатых гадоў ён ад гэтага брата публічна адмовіўся. Сцішнаватае пачужэнне, убачанае i адчутае мною ўпершыню так канкрэтна. Цяжка сказаць, як гэта паварушвалася ў выпетранай рознымі накірункамі душы нашага Б. А яго малодшы, i мы разумелі гэтага чалавека, не меў намеру братацца нанава.
Яшчэ адно, пазнейшае. Абмеркаванне на рэдкалегіі «Полымя» дзённікавых запісаў Івана Мележа. Рэдакцыя, у згодзе з духам часу, патрабавала купюраў. Там, дзе развагі пра культ асобы i штрыхі да вобразаў некаторых, завысока ўзнятых, сучаснікаў. Зноў жа найбольш запомнілася выступленне Б. Ён, вядома, стаяў за купюры.
— Прабачце, — сказаў я, — дык вы ж гэтага рукапісу не чыталі.
Ён — чалавек на восьмым дзесятку — бойка, пачырванела абсек мяне:
— Ну i што з гэтага? А я веру рэдакцыі!
Адхілімся ў пастскрыптум.
Румяна ўсмешлівы філосаф, таксама Б., сказаў тады, што ён «рассматриваемую рукопись тоже не читал, но, уважаемые товарищи, поскольку теперь на Западе...». Як быццам «на Западе» толькі цяпер!.. Словам, i філосаф, хоць i кроў з малаком, i маладая, хітрая ўсмешка, i толькі дальні прыцэл на акадэміка, таксама выказаўся за купюры.
