Шкада, што гэтае жыццё вельмі старой, паважанай на ўвесь пасёлак жанчыны расказана толькі па радыё, у ранішняй перадачы «Вясковыя ростані». Стараннем мілай па голасе журналісткі, прозвішча якое не запомнілася, як i бабуліна. Аднак у радыёзапісе есць свая перавага — жывы голас, адкрытая душа добрага чалавека, што многа адпакутаваў, але галоўнае збярог, пранёс — тое, што называецца чалавечнасцю.
Усё можна забыць, назваць прыблізна, пераблытаць, нават i па-прасцяцку падешна, а памятаецца такое, народна-ўсенароднае,— як гыя кляйна i ман...
* * *
У студзені сорак сёмага года ў Лондане сабраўся першы агульны з'езд сяброў згуртавання беларусаў у Вялікабрытаніі. У галоўную ўправу быў выбраны, паміж іншымі, i спадар С. Серафімовіч.
Гэта я прачытаў у дыяспарнай кнізе «Жыццё Вінцэнта Жук-Грьшжевіча».
Летась таго Серафімовіча нечакана выкалупалі на адной з лонданскіх ускраінаў, старога ўжо, у тры эшалоны сямейнага чалавека, каб прыгадаць яму мардаванне яўрэяў у Міры i аколіцах, калi ён быў там камендантам паліцыі. Пра гэта пісалі маскоўскія газеты. A нядаўна наша карэліцкая раёнка змясціла i пераздымак здымка таго «патрыёта», i па спалохана-нягеглым твары яго можна меркаваць, што i судзіць ужо тым часам позна...
Цяпер наш Мір, перад вайной багаты, ладны гарадок, двойчы разбураны ў вайну, у сорак першым i ў сорак чадвёртым, становіцца модным з-за свайго замка, які памалу адраджаецца. Гісторыя!..
А я, калі еду ў родную вёску або вяртаюся адтуль, не магу не зірнуць туды, дзе на заходняй ускраіне мястэчка была i яшчэ стаіць бойня. Каля яе, за сцяной ад дарогі, расстрэльвалі i безыменна закопвалі, пераважна на досвітку, старых бацькоў i матак тых, каго вывозілі ў Нямеччыну «на работы», па больш-менш пэўным ці i не надта абавязковым падазрэнні ў сувязі з партызанамі. Знішчалі так «унтэрмэншаў» з меркаванняў эканамічных, як лішніх там, дзе спатрэбяцца рукі i плечы іхніх дзяцей i ўнукаў.
Я ведаў некаторых расстраляных, памятаю ix...
Я не магу не думаць пра тое, што там, за бойняй, толькі цудам не расстраляна наша старэнькая калекамаці.
Па загаду таго члена ўправы, у выкананні тых некаторых, што таксама ж недзе лічылі ці i яшчэ ўсё лічаць сябе ці нехта лічыць ix «патрыётамі», «змагарамі»...
* * *
Як яна ў нас далека, шырока, грунтоўна зайшла — русіфікацыя!.. Канцэрт па заяўках, мноства імён, назвы вёсак, раёнаў, a песні просяць перадаць больш, чым у пераважнай колькасці; рускія. Дыктары па службе з намаганнем беларушчаць i сваё, i цытуючы з пісьмаў, a вершыкі, радкоў чатыры ці трохі больш, альбомная шырпатрэбшчына або хатняе самапляценне, абавязкова даюцца па-руску.
А «адпачынак на канапе», які на добрай беларускай мове вядзе павольна-разважлівая спадарыня, складаедца, бадай, выключна з рускіх або рускамоўных песняў.
На колькі пакаленняў разлічана яно, наша беднае адраджэнне? Ды яшчэ пры нашай нацыянальнай знергіі...
* * *
«Скрыдлы», «згукі» — прыкра мне гэта, ненатуральна. Можна зразумець Максіма Багдановіча з ягоным пазнаваннем роднай мовы з кніжнай далечы. Але ж навошта гэта цягнуць ад яго, хоць i любімага, у мову сучасную, маючы проста гукі, без пераклічкі са «звуками», i такое прыгожае, лёгкае, зусім сваё, без польскіх skrzydeł — крыллі?..
* * *
«Ulissesa», калісьці падоранага мне Янам Гушчам, выдатна, пра што было ў польскай прэсе, перакладзенага Мацеем Сламчыньскім, я ўзяў сюды, у вясковую цішыню, каб, можа, адолець за гэтым, другім разам. I па той, у нейкай меры, прычыне, што прачытаў неяк у «Нашай ніве» выказванне нашага перакладчыка гэтай рэчы Максімюка наконт таго, што, маючы гэты пераклад, Беларусь можа лічыць сябе культурна спелай нацыяй. Штосьці так. Але ж i з прыхаваным падтэкстам: а хто гэты пераклад зрабіў?!
Падобнае было i з Шупавым перакладам рамана «1984», i прэтэнзія, i крыўда па тэлевізары, што не выдаюць без чаргі...
Працуюць, стараюцца здольныя, адукаваныя хлопцы, i на здароўе, абы сур'ёзна, не калумбячы залішне ў нашай беднасці,— дай Бог, каб часовай!
З васьмісот з гакам старонак «Ulissesa» адолеў сто пяцьдзесят, яшчэ ўсё недаўмяваючы: а дзе ж яна, тая незвычайная значнасць гэтага шэдэўра? Чытаецца цяжка, многа замежных слоў без заўваг, а таксама i польскае напісанне ў арыгінале англійскіх прозвішчаў, імёнаў, геаграфічных назваў, якіх такое мноства, што ажио абрыдзела блытацца ў ix.
Ды трэба ўсё-такі дачытаць, тым больш што іншага тут нічога пакуль што няма.
* * *
На душы зачаста бывае цяжкавата, асабліва начамі... У будучыню заглядваць не прыходзіцца, а жыць днём сённяшнім мы не ўмеем...
Прахалода, холад i дождж. І камарэча, ад якое можна i знаравіцца. Пры кветках i салаўях. A ўчора раненька i жораваў пачуў. Ад радасці пераклікаюцца за Нёманам на лузе?..
* * *
Пачутае днямі па радыё, у процьме іншых жахаў i агіднасцей:
Хлопец, салдацік, радавы падышоў ад свайго стала да другога, дзе сядзелі сяржанты, i ўзяў лустачку хлеба, бо на сваім стале хлеба не хапіла. Пасля абеду два oj тры (не памятаю) сяржанты паклікалі хлопца ў туалет — абдума.на! — i пачалі яго біць. Кавалачкам хлеба прымусілі падціраць унітаз i хлеб той есці...
Як гэта страшна — на месцы таго хлопца ўяўляць кагосьці найбліжэйшага!..
* * *
У жыцці Ефрасінні: «И собрашася князи и силнии мужие, и иноки и инокиня, и простии людие, и бысть тръжество велие, и празновали дни многи, и разидошася кождо в свояси».
Падкрэсліў у тэксце сваё здзіўленне, што i тады, у канцы XIII стагоддзя (улічым i пераробкі ў XVI-XVIII стагоддзях), было ўжо яно, акрэсленне «просты» людзі». Няпроста пранікнуць у яго глыбінны сэнс, народны.
* * *
Калі мне трэба зноў угрунтавацца на сваім запаветным, добра бывае пагрэць душу нейчай прыязнасцю, разуменнем.
На вечары памяці Верачкі Палтаран, пакуль ісці ў залу да слухачоў, якія спакваля збіраліся, мы сядзелі з Машай Захарэвіч. Яна расказвала пра хваробу сваёй старэнькай маці, пра тое, як гэта цяжка цяпер — i самому лячыцца, i, можа, яшчэ цяжэй — лячыць найраднейшых: ні лекаў, ні шчырай спагады ад иекаторых медыкаў. Над Машыным узгалоўем — палічка з кнігамі. «Добра так — руку працягнеш i ўзяла. Я перачытвала днямі ваша пра маці...» Тую старонку ў апавяданні «Ты жывеш», дзе ў мяне безназоўна прафесар Мялкіх, i сам ужо згорблены стары, пакратаўшы маю маму за нос, адцягнуўшы пальцамі пад адным i пад другім ніжнім векам, вяла-абыякава махнуў перад тварам ляжачай бабы сваёй вучонай рукою... Нешта падобнае было i ў Машы з яе мамай,— у дачкі свежы боль перагукнуўся з сынавым болем, маім, ужо такім даўнім...
А мне яшчэ i радасна было, што яна тады, дома, успомніла пра мяне. I цяпер вось патольна згадалася.
* * *
Пра якую культуру пахавання немцаў можна гаварыць, памятаточы напал нянавісці, з якой ix праводзілі з нашай зямлі?! Трупы, якія бачыў у тыя дні i я — на лясных, на палявых дарогах, уплаў на Немане. Могілкі каля мінскай Першай клінікі, густое, стракатае мноства бярозавых крыжоў, якія пасля вызвалення кудысьці зніклі...
А з другога боку — нямецкія могілкі ў Кабыльніку над Нараччу, з культурным «Unbekanter Rusischer Soldat» [8] на крыжы. I не адным.
Але ж гэта было ў першую сусветную!
* * *
«Карэліцкія чытанні».
Выступаючы першым, я гаварыў, што гэта ўсё-такі шчасце, падарунак лесу — нарадзіцца ці змалку вырастаць, як я, паміж двума Міцкевічамі, польскім i нашым. На заканчэнні трохкласнай школы ў Загары я чытаў баладу «Powrót taty» [9], а праз паутара гады, ужо з местачковай школай, быў з «выцечкай» на Свіцязі. Кол ас — родны вершам i i ўрыўкамі з «Новай зямлі», аднак таксама вельмі далёка-высокі, як Бог паэтычнага шчасця. Потым я перайшоў да хворага Танка, якому званіў напярэдадні, i ён паўспамінаў сваю падпольную маладосць, хораша звязаную з нашым! мясцінамі. Дазволіў я сабе таксама з удзячнасцю згадаць свой старт у літаратуру з партызанскай пушчы — як сведчанне беларускасці i таго асяроддзя. Гаварыў пра Валодзю Калесніка, які, як i Максім, прыехаў бы сюды, каб маглося. A закончыў Караткевічам: «На Беларусі Бог жыве». A ў Бога адна з лепшых беларускіх кватэраў — наша Карэліччына. З яе красою i людзьмі.
