Такі старэчы сум.

Бо i з Яўсеенкам, хутчэй за ўсё, сустрэчы не адбудзецца.

Колькі маўчання ў самоце!..

I што ж я ўжо такое вымаўчу?..

Раптам у памяці весела засмяяўся Міхась Петрыкевіч, i падумалася, як гэта кожны з сяброў свой смех — яго энергію, успышкі радасці жыцця — панёс у беззваротнае кудысьці...

Днямі, шукаючы, што пачытаць, спыніўся на аднатомніку Беранжэ. Амаль адразу ад песняў перайшоў да прозы, «Моя биография». Пасля яе вярнуўся да песняў ужо не выбарачна, а падрад, ды з большим задавальненнем. Тады — «Предисловие к сборнику 1833 года», проза не менш цікавая, змястоўная за біяграфію. А замест прадмовы невядомага мне аўтара, можа, i не зусім справядліва падумаўшы, што i гэты яшчэ стараецца, каб я ж хаця правільна па-сучаснаму, па-савецку (год выдання кнігі 1957) зразумеў французскага класіка, узяў чатырохтомнік «Яснополянских записок» Душана Макавіцкага, каб пацікавіцца, як да Беранжэ ставіўся Леў Мікалаевіч.

У гутарцы з блізкімі ён (кніга IV, старонка 45) сказаў пра любімага ім Гюго, а тады нібы загадку загадаў: «Есть еще другой поэт французский, которого я люблю». I потым, калi ніхто з прысутных не ўгадаў растлумачыў: «Беранже. За даровитость. Ничего безнравственного у него нет. Склад народный, благородный, нравственный и бодрый». I болыи не трэба.

Бо i сам такое думаў, адчуваў, чытаючы.

I ніколі гэта не позна — пазнаваць сапраўднае. Хоць i лепш было б пабагацець раней.

Прыдачына, падгалосак у хоры Цітовіча. Колькі б ні чуў яе — заўсёды захоплена... Пасля ўрачыстага канцэрта, перад банкетам сутыкнуўся з ёю ў вясёлым, расквечаным гурце спявачак, сказаў: «Ой, Валя, на вас не хапае слоў!..» I штосьці яшчэ. Другая, можа, i разгубілася б, а яна з прастадушным какецтвам шчасліва замужня й спыталася: «А сама бабёнка як?..»

Рана ўстаўшы, у добрым настроі, нечакана згадалася гэта — i голас, i ўсмешка — ажно з Ташкента, праз трыццаць сем гадоў...

«Сабака i на Бога брэша».

Не проста прыказка, а сродак з народнай медыцыны. Ад незаслужана крыўднага абгавору.

Вялікае інтэрв'ю ў часопісе стракаціць ад скарачэнняў нецэнзуршчыны. Толькі першая літара i мудрае шматкроп'е. Ведаючы ўдзельнікаў гэтага пуставата-піжонскага дыялогу, думаецца, што праўка зроблена ў рэдакцыі.

А можа, яно яшчэ лепш было б — за кожным разам даваць у дужках: (лаянка), (лаянка), (лаянка)?.. I гэтак далей, пакуль аж зусім не агоркне.

Прапаную — i крыху няёмка: i ў самога часамі таксама «намёкі» бывалі, няшмат, аднак усё ж...

Пашэнціла сустрэцца з кнігай Гірша Смоляра «Мінскае гета». Напісана яна ў Ізраілі, на ідыш, роднай мове аўтара, наш пераклад — з перакладу англійскага.

Іменна гета, перадусім яно — з жахлівым побытам, пякельным генацыдам i спецыфікай магчымага супраціўлення — напісана найбольш змястоўна, у параўнанні з партызанскай часткай кнігі. Пра нашу з Гіршам сумесную працу ў рэдакцыях падпольных выданняў ён чамусьці не піша. А пра паездку на партызанскі парад у Мінску, можна сказаць, паведамляе лішне стратэгічна:

«Партызанскія брыгады i атрады нашага Стаўбцоўскага міжрайцэнтру не былі ўлучаны ў спіс удзельнікаў парада. Прычыны: мы мусілі заставацца ў поўнай баявой гатоўнасці на месцах, каб не дазволіць разбітым войскам ворага замаскавацца ў пушчы i перагрупавацца. Мы мусілі быць падтрымкай савецкіх войскаў якія актыўна наступалі на ворага.

Тым не меней нашаму партызанскаму міжрайцэнтру прапанавалася паслаць на парад двух партызанаў... Гэтымі двума сталі малады беларускі пісьменнікЯнка Брыль (служыў у польскай марской пяхоце, удзельнічаў у баях з нацыстамі на Балтыйскім моры, а пасля быў партызанскім сувязным) i Яфім Сталярэвіч».

Гэта адзін з падпольных псеўданімаў Смоляра.

А выглядала ўсё па-жыццёваму прасцей. Немцаў у Налібоцкай пушчы ўжо не было, з Савецкай Арміяй мы сустрэліся 7 ліпеня, у раённы Мір, яшчэ раз, пасля чэрвеня 41-га, разбураны, наша брыгада ўвайшла праз чатыры дні. Яшчэ ў пушчы я быў прызначаны, па беспартыйнасці, часова выконваючым абавязкі рэдактара газеты «Сцяг свабоды», а як ды з чаго пачынаць — не ведаў. Вырашыў падскочыць у Стоўбцы, параіцца са старэйшым таварышам, Смолярам, які меўся там рэдагаваць свой «Голас селяніна». A Гірш таксама быў яшчэ не гатовы да пераходу на «мірную» працу, Стоўбды таксама моцна разбураны, i мы пайшлі да першага сакратара райкома партыі Царука. Заікаста вясёлы «дзядзя Валодзя», давераснёўскі пажыццёвы вязень польскіх турмаў, нядаўні камандзір нашага міжрайцэнтру, адказаў па-свойму проста: «А в-вы думаеце, х-хлопцы, што я в-ведаю б-больш за в-вас?..» I параіў пакуль што махнуць у Мінск, на партызанскі парад. «П-паглядзіце, a п-потым і ап-пішаце!..»

У Мінск мы дабраліся на спадарожным ваенным грузавіку, без лусты хлеба ці якой рублёўкі за душою, а там уведалі, што парад... адкладаецца на цэлых два дні... Бывалец Смоляр быў зусім не па-жыдоўску сціпла-бездапаможны, не ведаў, куды нам ад голаду ткнуцца... З палестынскай далечы, у добрым доглядзе састарэлага ветэрана ды публіцыста, ён не толькі вывеў мяне на барацьбу з нацыстамі з польскага Узбярэжжа на прасторы Балтыкі, але, успамінаючы наша галоднае блэнданне па вуліцах зруйнаванага Мінска, — пажылы карантыш з доўгай рускай трохлінейкай i малады бамбіза з кароткім чэшскім карабінам — падаўся ў рамантыку:

«У самым цэнтры сталіцы, сярод руінаў пасвіліся, паскубваючы пустазелле, партызанскія коні. Высока ўчыстае неба ўздымаўся дым партызанскіх вогнішчаў. A ў вялікіх закуродымленых катлах, што віселі над вогнішчамі на рагалінах, кіпела, сквірчэла, духмянілася партызанская ежа. (...) I мы з Янкам Брылём таксама, падпарадкоўваючыся лясным звычаям, прыселі да адной з такіх партызанскіх «кухняў», у кампаніі зусім незнаемых людзей, слухалі розныя гісторыі ды час ад часу запускалі свае лыжкі ў агульны кацёл...»

Ой, Гірш Давыдавіч! Ой, Гогаль!.. Або малодшы брат айца Льва Гарошкі, глухаваты калгасны ветфельчар Роня, Радзівон, адзін з сяброў майго юнацтва, які ў нашай загорскай хаце, пад лёгкай чарачкай, рассалоджана захапляўся: «Запарожская Сеч, якую — памятаеш? — хораша апісваў Тарас Бульба...»

I з гэтым у нас ca Смолярам было прасцей. Пасля чарговага галоднага начлегу, не памятаю, дзе i як, ён асмеліўся зайсці да Пестрака, у адзін з пакойчыкаў старога драўлянага дома на ўскраіне, у які быў часова ды адзінока ўселены яго даўні сябар, што днямі вярнуўся з эвакуацыі.

Не зацягваючы ўступ, мой старэйшы раскрыўся нават неяк сарамліва:

«Піліпе, дарагі, мы з Янкам вельмі хочам есці!..»

Было такое амерыканска-юнраўскае сала, скура якога смела пайшла б на падэшву. Яно ўваходзіла ў лімітны паёк Пестрака, не проста члена Саюза пісьменнікаў а дэпутата Вярхоўнага Савета СССР i начальніка рэспубліканскага ўпраўлення па справах мастацтваў. Быў яшчэ цэлы буханчык стандартнага хлеба i гарачы салодкі чай!.. I быў вясёлы, таленавіта гаваркі Піліп, з якім i мне, дагэтуль незнаёмаму, было i проста, i ўтульна. А як яны многа i смачна смяяліся! Сябры па колішнім рэвалюцыйным падполлі, па гродзенскай турме, па пісьменніцкай працы ў даваенным Беластоку.

Такое ўдзячна ўспаміналася мне над старонкамі Гіршавай кнігі.

Сяджу на дачным ганку.

За кветкамі, за бульбаю, за лясною сцяной — нечаканае ў канцы спякотнага дня — хмары, якія нібы толькі што з'явіліся. Нямнога ix i не вельмі густыя ды шырокія ў прасторы, але з маланкамі i грымотай. Я — на канцэрце свежасці.

Энергічны лівень наўскасяк. З перакатным торганем, бубненнем, цвёрдымі выбухамі грому. Маланкі зрэдку ды знянацку міргаюць, i я — міжволі — міргаю з імі.