Сёння напісаў паштоўку Андрэю, яшчэ да атрымання вашага пісьма. Цяпер цалую свайго хлопчыка i за пісьмо (5 з плюсам!), i за малюнак, i тому, што я яго вельмі люблю i сумую па ім...

Я тут добра папрацаваў — унёс, здаецца, удалую праўку ў абедзве часткі [¹⁶], выкінуўшы перабіўкі «У зямлянцы». Цяпер усё думаю над прологам i эпілогам. Пасля грунтоўнага роздуму (часамі i горкага) спынюся прыблізна на тым варыянце, які Ты i Міша чулі ад мяне. Упершай частцы паправіў, між іпшым, кампазіцыю, — хай ужо добрым людзям лягчэй чытаецца. Не падганяю сябе з прологам i эпілогам — каб як след вынасіць. Дый нялёгка гэта — так заядла ірваць. Цяпер ужо веру, што спраўлюся сваечасова i добра.

Адамовіч пісаў, што Дзяменцьеў [¹⁷] спраўляў своё шасцідзесяцігоддзе г мяне яшчэ не прачытаў... Яўжо настолькі «наспеў», што як быццам i не думаю пра «Новый мир», — будзе што — добра, не — не, паспытаем шчасця яшчэ дзе-небудзь, а то i толькі кнігай выдадзім, што ж ты зробіш.

Дзіме [¹⁸] мініяцюры вельмі спадабаліся. Ён дамовіўся з «Огоньком». Думаю, што гэта добра, надрукавацца там, хоць i ў трохі падкарочаным выглядзе, усё роўна да кнігі буду дадаваць. Дый Дзіма не такі багацей, каб перакласці, а потым рызыкаваць, i яшчэ горш — не надрукавацца ў часопісе наогул.

Многа чытаю. За выключэннем «Леапарда» Лампедузы — усё нямецкае, сугучнае маёй працы: Бёль, Фалада, Франк, Фейхтвангер. Многа ходзім з Піменам — у горы, па парку, у кіно, многа i добра гаворым, не сумуючы ад нашай поўнай цвярозасці, нават i на свята. Тут пачынаецца вясна. Вельмі міла цвітуць японскія ружы на дрэвах, такіх як вішні, — малюсенькія, як суніцы, кветачкі. Але холодна, а зрэдку i дажджы.

Прыляцім 11.V, y 12 гадзін ночы, білеты ўжо ўзялі. Настрой чамаданны. Яшчэ думаем толькі 6-га махнуць у Нальчык, бліжэй да Эльбруса, да вялікага Каўказскага хрыбта, бо тут — прадгор'е, сам Кіславодск 800 метраў над узроўнем мора, гара «Красное солнышко», на якую мы паднімалгся, 2065метраў. У Пяцігорску мы (на таксі) паднімаліся на Машук.

Адчуваюся значна лепш. Не я буду, калі я Цябе не прышлю сюды калі-небудзь. Можа, скажам, i сёлета.

Цалую Цябе i ўсіх вас. Дома разбярэмся, хто які.

* * *

З удзячнасцю думаў раней, а тым больш думаю цяпер пра Нінін сяброўскі ўдзел у маёй пажыццёвай працы. Спачатку ў яе было маладое, амаль безагаворачнае захапленне, калі я штосьці чытаў ёй i Мішы i яшчэ каму з найбліжэйшых. А потым прыйшло самастойнае чытанне рукапісаў, усё часцей з алоўкам, як быццам спаборніцтва ў большых i меншых заўвагах з Мішам, Таўлаем, Вялюгіным, Калеснікам, Адамовічам, Скрыганам, Янкоўскім i некаторымі іншымі сябрамі, якія, па добраму звычаю, чыталі адзін аднаго перад здачай рукапісу ў часопіс ці ў выдавецтва. Памочніца мая адно з напісанага ўспрымала цалкам, адразу, другое — падумаўшы. Толькі пра мініяцюры ды запісы гаварыла найстражэй: «От, кожная дзесятая, не больш», што мяне i смяшыла, i раздражняла часамі, i апраўдвала яе тым, што ў запісах многа таго, што адбывалася ці гаварылася ў сям'і, было вядома абаім, сям-там нават з «залішнімі падрабязнасцямі ды сюсюканием», хоць гэта i ў самое строгай мамы, а потым бабулі таксама бывала.

Мы трохі супрацоўнічалі ў перакладах. Першае ў яе — «Уральскія казкі» П. Бажова, для перакладу нялёгкія, там яна па сціпласці схавалася за маё імя, «як добрага рэдактара». Так было пазней i з вялікім апавяданнем Э. Ажэшкі «Зімовым вечарам». Удваіх мы падпісаліся пад польскімі дзіцячымі аповесцямі «Прыгодыў Цюцюрлістане» В. Жукроўскага i «Тумба з мыса Добрай надзеі» A. i Ч. Цанткевічаў. A ўжо з нямецкай мовы, для калектыўнага зборніка «Незабыўны дзень» апавяданні Б. Брэхта i З. Пічмана яна i пераклала, i падпісала адна. Апошняе, што ў гэтым сэнсе помніцца, — пачуўшы пра выданне перакладу рамана Ажэшкі «Над Нёманам», яна ўздыхнула: «З якой прыемнасцю я пераклала б гэта!..» Пасля яе адыходу (як не хочацца гаварыць пра смерць!..) мы ўспаміналі гэта з дзецьмі, гаворачы, наколькі б яно было разумней, чым апошнімі сіламі, калі заставалася толькі ca мною, каму ні паднімаць, ні цягаць было забаронена з-за ног, а пасля яшчэ i з-за сэрца, з апошніх сіл цягаць тачкі чорнай мокрай зямлі ці гною, бясконца паліваць пясчуг прыляснога, надрэчнага агароду, днямі крукам тырчэць пад сонцам, зацята i без жаданага поспеху ваяваць з каларадскім жуком!.. Бо i ўздыхнула ж яна пра любімы раман каля Немана, на катаржна-працавітай дачы...

Абое мы заўсёды многа чыталі, прычым яна яшчэ i на сваёй прафесійна галоўнай, больш за нямецкую любімай англійскай мове. I я даволі часта бываў удзячны за падказкі, што варта або i вельмі варта прачытаць з англамоўнага ў добрым перакладзе польскім або часцей рускім. Пішу гэта i згадваецца з бліжэйшага — «Поющие в терновнике» i «Мельница на Флосе». Толькі ўжо дэтэктывамі ёй не ўдавалася мяне спакусіць, хоць i сама яна гаварыла, што гэта ў яе «для адпачынку», як i разгадванне красвордаў.

...Вярнуся да нашых разлукаў, звязаных з падарожжамі, якіх у мяне было непараўнана больш. Ёй я зайздросціў толькі з-за Бухары, Баку, расійскага «Залатога кальца». А разам мы ездзілі або плавалі ўсё-такі нямала, — па Волзе, на Дон, у Закарпацце, на салавецка-кіжаўскую Поўнач, па Прыбалтыцы, Усходняй Нямеччыне, Польшчы, Чэхаславакіі...

Пра мае значнейшыя падарожжы — у Польшчу, Канаду, Індыю, Балгарыю, Арменію, Крым — напісаны большыя эсэ. Нямала запісаў надрукавана пра наведанне Югаславіі, Далёкага Усходу, Магнітагорска i Нарыльска, Іспаніі i Партугаліі, пра марскія круізы вакол Еўропы i па краінах Скандынавіі. З тых падарожжаў пісьмаў няма, толькі тэлеграмы ды паштоўкі з відамі i тэлеграфнай скупасцю тэксту.

Тут я ізноў пра ўдзячнасць ёй, якая, пакуль я вандраваў камандзіровачным ці турыстам, пільнавалася дому, сям'і, педагагічнай службы, цярпліва чакала мяне.

Калі ёй споўнілася шэсцьдзесят, яна сказала мне i сыну, што найлепшым падарункам ёй быў бы які-небудзь дамок у чароўным кутку роднага Наднямоння, дзе мы перад гэтым чатыры леты мелі выдатны прытулак у адной з прыязных сем'яў пасёлачка Крынічнае. За наступны год дом быў сяк-так агораны раённымі будаўнікамі, i нашы незабыўныя разлукі закончыліся — на цэлых дваццаць гадоў.

Да апошняй...

Па франтавым, палонніцкім i Партызанскім вопыце, дый проста па перанесеным за ўсё працяглае жыццё ведаю i я, што калі ўспамінаецца найстрашнейшае здалёк, бывае нібы яшчэ страшней, чым тады, калі яно з табою адбывалася.

За восемдзесят дзён i столькі ж начэй яе пакутаў мяне тройчы прарывала немужчынскім рыданием. I не тады, калі я ранняй чэрвеньскай раніцай, памыўшыся з халоднага ўмывальніка пад ліпай, вярнуўся ў дом, каб падзівіцца, што ж гэта сёння ціха з маёй гаспадыняй, і, адчыніўшы кухонныя дзверы, убачыў яе скурчаную на падлозе, калі на крык мой з далейшага пакоя прибегла перапалоханая ўнучка-настаўніца, i мы ўдваіх, яна далікатная, а я нямоглы, аніяк не маглі бабулю падняць, перанесці ў яе пакойчык побач з кухняй, каб палажыць на тахту... I не тады, калі ў приёмным пакоі раённай бальніцы доктар сказаў сваё «обнадеживать вас не буду», а мне па глухаватасці пачулася другое, што яна, непрытомніца, «безнадежна»... A ўжо тады, калі мы, тыя, што тут былі, сын, адна з дачок, муж унучкі, якія на наш тэлефонны сігнал прыехалі ў Мір, адтуль, следам за аўтобусікам хуткай дапамогі, у Карэлічы, дзе ёсць рэанімацыя, a, вярнуўшыся ў Крынічнае, зайшлі ў яе апусцелы пакойчык... Другі раз, калі ў выходны з Мінска прыбыло сямейнае папаўненне, яшчэ дачка, нявестка, другая ўнучка, i ў бальніцу яны паехалі без мяне, a вярнуўшыся адтуль, з парога нібы й весела спыталіся: «Ты ведаеш, чаго мы так затрымаліся? Шукалі ёгуртаў тлусцейшых. Яна ўжо есць!..» Мяне супакойвалі, суцяшалі, цалуючы, як малога, а я апраўдваўся, што плачу ад радасці, бо так яно i было... A трэці раз — ужо дома, калі я ўранні разважаў яе, нахіліўшыся над зняможаным тварам, па-навабранцку нагала астрыжанай не галавой, а галоўкай, якое ніхто з нас ніколі не бачыў такою, без прычоскі, з невялічкай загоенай ранай ад трэпанацыі. Яе карыя, незвычайна поўныя вочы ў мудрай журбе глядзелі табе проста ў душу, па-дзіцячы чакалі ласкавага слова, пяшчоты... Перад гэтым, як толькі яе, сіламі нашых сямейных мужчынаў, перавезлі з бальніцы, я спытаўся: «Натамілі цябе?» I яна, тады яшчэ амаль зусім выразна, паволі адказала: «Я... вельмі... баялася... болю...» Гэтага ёй хапала. Цяпер я ўжо не пытаўся, каб не вярэдзіць, a ціхенька як найбліжэй гаварыў ёй нашыя словы, а яна ў адказ, мацнейшай правай рукою абняла мяне за шыю, як быццам ужо з апошнім разуменнем i дараваннем за ўсё, што было не так ці не зусім так, як у нашы найлепшыя дні... Я адышоўся наўзрыд, а да яе падышлі, нібы каб засланіць мяне, закрыць сабою ад яе вачэй, нашы жанчыны...