* * *

Прыемна чытаць тут Карнея Чукоўскага,— яго ўспаміны, тым больш пра Пастарнака,— іменна тут, у падмаскоўным лесе, на ix апошняй радзіме, паблізу ад ix драўлянага жылля i сціплых магіл.

Над гэтай кнігай я як быццам злавіў-такі нарэшце сваю даўнюю думку, тое, што адчувалася ў розны час у родных мясцінах іншых пісьменнікаў — вялікіх.

Хто ў сваёй Яснай Паляне, хто ў Наваградку, хто ў Веймары, хто ў Каневе, хто ў Наднямонні ці ў Ялце... Вось я наведаў ix, тыя мясціны, а далей — ужо нічога няма, туга па далёкай, узнёслай легендзе аціхла, у пошуках найбольшай паўнаты ix вобраза трэба вяртацца ў іхнія кнігі.

Мы ўжо туды вярталіся неаднойчы i будзем вяртацца, як з вялікага падарожжа ў родны дом, з яшчэ большай, з самай грунтоўнай упэўненасцю, што радней, чым ён,— i сапраўды няма нічога.

* * *

Добрыя кнігі добра чытаць яшчэ i таму, што тады свежа i плённа думаецца пра сваё.

Над старонкамі Кента («Гэта я, госпадзі») уяўленне мае жыве Амерыкай. I разам з тым я думаю не толькі пра Кентаву маці, але i пра сваю, не толькі пра яго зямлю, але i пра сваё Загора, краіну майго маленства i юнацтва, бачу роднае — нібы адтуль, з другога паўшар'я, не проста вельмі здалёк, а нават нібы з касмічнай адлегласці, упісваючы тую прозу жыцця ў сусвет, у вечнасць...

«Утопия»? Хутчэй паэзія. Ужо тым часам у межах магчымасцей тэхнікі, на грунце рэальнага мышлення.

* * *

Аўтар «дакументальнай аповесці» піша ў прадмоўцы да яе часопіснай публікацыі:

«У гэтым творы няма нічога прыдуманага».

Як апраўданне.

Бедная «Вайна i мір»!..

* * *

«...Чалавек, які атрымаў нямецкую адукацыю, ён пісаў свае творы на мове, якая ў той час магла толькі абмежаваць ix уплыў».

Такое гаварыў пра Данелайціса Іяганас Баброўскі.

Так, трэба, трэба было верыць у тое, што робіш, верыць нават i тады, дзвесце гадоў да сённяшняга росквіту літоўскай літаратуры, да выхаду яе на міжнародную арэну!..

* * *

Пісаць пра якога-небудзь Хора ці Каліныча проста з натуры калісьці можна было зусім свабодна, ведаючы, што яны, цёмныя i бяспраўныя, не прачытаюць, не будуць крыўдзіцца, тым болыц — пратэставаць.

Я браў з натуры нямала i нямала прыкрасцей меў ад сваіх прататыпаў — дзесяць, пятнаццаць год таму назад. Цяпер тайнае робіцца яўным яшчэ хутчэй, амаль адразу са стала: усюды радыё, тэлевізары, прэса. I трэба лічыцца з гэтым, пішучы з натуры,— i маскіраваць гэтую натуру, жывых людзей, i разам з тым не прыніжаць галоўнае дзеля часовых умоўнасцей.

Гэта нялёгка, але нічога не зробіш: праўда заўсёды была i будзе самым сучасным i неабходным.

* * *

Раманісту лягчэй, здаецца, схаваць сваё «я», чым апавядальніку. У другім выпадку на «я», на асобе аўтара, на яго духоўнай сутнасці i трымаецца твор.

Гэта — калі параўноўваць «чыстую белетрыстыку» i «лірычную прозу».

* * *

«Унять старую вецьму!» — сказал Пугачев. Тут молодой казак ударил ее саблей по голове, и она, обливаясь кровью, упала на ступеньки крыльца».

У чым таямніцы, у чым законы майстэрства? Чаму казак малады?

Адно бясспрэчна: калі б яе, старую жанчыну, ударыў не малады — было б значна слабей. Можа, i не запомнілася б так — з маленства. Бо i цытую па памяці.

* * *

Дваццаць гадоў таму назад я рэдагаваў беларускае выданне ўспамінаў Кажадуба. Усё, здаецца, забыўся, толькі адно памятаю — як ён, вяртаючыся з баявога вылету, у імгле ледзь не ўрэзаўся ў ферму чыгуначнага моста, як ірвануў крута ўгару i крыкнуў — афіцэр, герой — міжволі па-дзіцячы i на роднай украінскай:

«Ма-мо!..»

* * *

Двойчы праходзіў каля адной старэнькай хаціны. У агародчыку перад хатай стаяла бабуля, таксама спрадвечная. Стаяла, калі я ішоў па вёсцы ў адзін канец, стаяла, калі вяртаўся. А вёска доўгая. I я не вельмі спяшаўся.

Побач з бабуляй, каля не вельмі ўжо відушчага акна,— сакавіта-зялёны куст. Можа, я не пазнаў бы за нейкіх пяць крокаў, а то i не пацікавіўся б, што за куст, але на ім цвіла ружа. Толькі адна.

I вось яна мне помніцца.

Нават нагадала васняцоўскі «Скіт» — лясную цемру i светлую кропку агеньчыка, які гаворыць так многа.

Пра скупасць мазка.

* * *

Пасля адлігі — мароз i вецер. Снег прыкарэў на ялінах i соснах, i вецер яго не абтрэсвае.

I неяк дзіўна, ледзь не да лёгкай сцішнаты, што яліны i сосны бездапаможна гайдаюцца. Такія моцныя, непарушныя, калі ціха.

* * *

Рыжскае ўзмор'е. Люты. Разам з намі, вельмі нямногімі літаратарамі, адпачываюць тут, у пісьменніцкім доме творчасці, «латвійскія аграрыі», пераважна жанчыны i маладыя дзяўчаты. Аграномы, даяркі, бухгалтары...

Яны сабраліся сюды з усіх канцоў свае рэспублікі, ва ўспамінах сваіх, у роздумах, у сэрцах сцягнулі ў гэтае месца над морам столькі таго цікавага ды рознага, што я магу толькі цьмяна, прыблізна ўяўляць, ведаючы Латвію больш па кнігах, чым непасрэдна.

Каторы дзень прыходзіць, вяртаецца думка пра ix асабістыя светы, якія за адзін раз непрыблізна ўбачыць не зможа нават багатае, яркае, грунтоўна падмацаванае веданнем уяўленне.

А гэта ж так цікава — гэты сціск нябачных промняў ix дарог i сцежак у адно месца, сюды, у нашы жоўтыя белавокныя домікі, у вялікую светлую сталовую, дзе мы тройчы ў дзень сустракаемся ў поўным складзе.

А потым будзе разбег ад цэнтра, як выбліск промняў ад сонца, раз'езд ва ўсе канцы ix «зялёнай зямлі»,— у свае хаты, за свае сталы, на свае падушкі...

Як гэта цікава, i як няясна я пра гэта гавару!..

* * *

Пражыў паўстагоддзя i не ведаў, што Зэльва — ад літоўскага жальёі — зялёная. Даведаўся i нібы здзіўлены, нібы рады...

Заўсёды штосьці будзе адкрывацца, будуць здзіўленні i радасці.

Абы яны былі!

* * *

Часта, прыбіраючы ў сваім пакоі пасля падлетка-сына, успамінаю Коласа:

...Шпурнуўшы лапці i анучы

Сярод двара ў пясок сыпучы.

Ix маці зараз падабрала,

Нічога сыну не сказала.

Пайшла ў крыніцу i памыла,

На прызбе сохнуць палажыла.

Апошнія два радкі — па школьнай памяці, у зборы твораў яны гучаць інакш.

A ўсё цытую з-за падкрэсленых радкоў: як гэта проста i, перажыўшы самому, як дакладна!

* * *

«Галава пустая, як новы цэбар».

Чужое гэта? Народнае? Каб такое яна, вясковая настаўніца, прыдумала сама,— аднаго гэтага, на ўсе сто з гакам старонак рукапіснай слабізны, хапіла б, каб паверыць у яе здольнасці.

* * *

У непісьменнікаў, калі ім часамі даводзіцца напісаць што-небудзь, вырываюцца цудоўныя, вялікай мастацкай сілы дэталі, падказаныя жыццём.