Коля цярплiва чакаў на тым самым месцы. Крамарэвiч узяў яго на плечы i панёс лесам. I цiха гаварыў з Колем, якi трымаўся за яго шыю i звiсаў тварам з пляча.

- Унь тут, ля завiслай хвоi, ён ляжыць. Гэта ён усё крычаў i, мусiць, ён пачаставаў цябе ў нагу. Нiчога, Мiкалайка. Зараз данясу. Пацярпi.

Так ён вынес Колю з лесу на палявую дарогу, i перад iмi зачарнелася ў полi старая арабiна, знаёмая iм абодвум. Стаяла вялiкая цiшыня. Дзiўна было падумаць, што нядаўна яшчэ тут усё гуло i калацiлася. На ўваходзе ў шэсць хат стаяў партызанскi вартавы. У старой Крамарэвiчавай хаце было пуста. Адзiн толькi белы певень прымасцiўся на табурэце i не паварушыўся, калi Крамарэвiч унёс Колю. Людзi пачалi збiрацца ў самае свiтанне. Дзень пачынаўся адлежны. Сiнiя засцiлы стаялi над лесам i полем. Коля ляжаў у дрымоце. Крамарэвiч драмаў, седзячы ля яго. Певень заспяваў. Коля зварухнуў вейкамi. Крамарэвiч выгнаў пеўня з хаты, i той агаласiў сваёй песняй першую ранiцу. Крамарэвiч выйшаў з хаты курыць. На панадворку з'явiўся той, з распушанымi вусамi. Ён быў у вельмi добрым настроi i сыпануў Крамарэвiчу словамi:

- Але ж i далi ўчора. От жа далi! А братка! Колькi немцаў навалена. Страх. Ужо i з таго раёна немцы выбралiся. Разведка была i нiводнага немца не застала. Вось як. А ты што тут курыш?

- У хаце ранены Коля ляжыць.

Вусаты збялеў:

- Як? Што?

- Толькi ён аслабеў, крывi сышло. Белы як палатно. Але рана лёгкая. Уночы быў доктар. Пабажыўся, што на трэцiм месяцы абуецца ў боты i пойдзе з хаты, куды захоча.

I яны ўвайшлi ў хату. Людзей ужо насыходзiлася. Гэтая старая хата быццам пачала ў сабе жыццё нанава. Як тут усё было не падобна да таго моманту, вельмi нядаўняга, калi Крамарэвiч, напалохаўшы адзiчэлага пеўня, увайшоў у яе са свайго бадзяння. На ўбiтым у сцяну круку вiселi аўтаматы, i вусаты разлажыўся на стале чысцiць свой наган. Коля павесялеў.

- О так, - сказаў вусаты, прыгледзеўшыся да яго. - Ты напроцi свайго веку. Тваё шчасце ўсё наперадзе.

У той дзень пад завiслай на бярозах хвояй знайшлi ўкарчанелага Сушчэвiча. I Крамарэвiч сказаў Колю:

- Мiкалайка, каб раз назаўсёды з гэтым скончыць, каб ты больш не думаў i не мучыўся дарма, а каб весялеў i ачуньваў, скажу табе: непраўдзiвыя былi чуткi, што твой бацька недзе тут. Няпраўда. Ужо даўно. Яшчэ ў першыя днi твайго бацьку застрэлiлi немцы. Ачуньвай, станавiся хутка на ногi. Кожны новы дзень зменьвае стары. Так усё iдзе да лепшага. Спадзявайся на заўтрашнi дзень. Ты яшчэ дзiця. I стаiш напроцi свайго веку. Iдзi ў заўтрашнii дзень так, як i дагэтуль iшоў. I ён будзе табе повен шчасця.

1944

АПАВЯДАННІ

На беразе

I

Густы і мокры вецер гоніць сырыя і цяжкія хмары; яны грузна плывуць, лезучы адна на другую, закрываюць сабою неба і сонца і робяць асенні дзень шэрым і хмурным.

Часам спускаюцца яны нізка і сеюць на мокрую зямлю дробны дождж-імглу, а часам узнімаюцца вышэй і, не вытрымаўшы сілы ветру, разрываюцца і ачышчаюць бледную сінь неба. Тады пакідае ісці дождж, і пачынае выглядаць сонца.

Ад яго свету белая пена быстрай і шумлівай ад ветру ракі аддае жаўтавата-блішчастым колерам.

Рака выйшла з сваіх берагоў.

Густая і каламутная ад асенніх дажджоў вада ў ёй паднялася і заліла абодва берагі.

З быстрага размаху свайго кідае яна на іх сваёю пенай, б'ецца аб купчастыя вяршаліны затопленых ёю кустоў алешніку і крушыны і весела плюхае, бурліць і шуміць...

У тым месцы, дзе канчаецца вада і пачынаецца жаўтавата-зялёны, пацямнеўшы бераг, стаіць прыкручаны к слупку новенькі невялічкі паром. Ззаду за ім, бліжэй к сярэдзіне ракі, свецяцца ў вадзе жоўтыя дошкі-масткі, якімі абложан бераг у тым месцы, дзе ў звычайны час прыстае паром. Цяпер, як паднялася вада, ён прыстае проста к зямлі і ходзіць паверх сваіх масткоў.

Направа, збоку - залітыя вадою, асмаленыя пблі, на якіх трымаўся мост, спалены палякамі ў вайну. Паром ходзіць да часу, пакуль не будзе зроблен новы мост.

Проціў парома, у некалькі кроках ад вады прытулілася к зямлі будка паромшчыка. Яна сплецена яшчэ ў канцы лета з бярозавых дубцоў. Лісце на іх пажоўкла і пасохла і цяпер шуміць на ветры ціха і нудна.

Вакол будкі - скошаны ўлетку поплаў, сям-там чарнеюць на ім нізкія купіны, атава збіта быдлам і пацямнела.

Па ёй задумёна і важна спацыруюць вароны; месцамі зямля ад іх, на вялікі абшар, чарнее жывымі купінкамі. Як пачынае свяціць сонца, яны ўзнімаюцца і, весела крычучы, нізка кружацца над зямлёю.

На той бок ракі, на ўзгорку, сярод заворанага на зіму поля, відаць вёска Хартонаўка.

На гэты бок, не вельмі далёка - голы ўжо дубовы лес і пры ім, як клешч пры вялікім целе, - малады бярэзнік.

На беразе пуста.

Адзінокі паром трасецца на вадзе, шморгаючы аб пусты, звіты ў некалькі столак дрот, працягнуты цераз рэчку, з аднаго берага на другі. Каля будкі валяецца некалькі паленняў дроў, куча лому і каля яе патухшае вогнішча...

Паромшчык Амелька Вілач не вылазіць з свае будкі - рад, што перавозіць некага: гэтакаю пагодаю мала хто ездзіць і ходзіць.

Яму пяцьдзесят год. Цвёрдыя вусы яго канцамі сваімі растуць уніз і закрываюць рот. Мяккая, махнаценькая «папоўская» шапка яго заўсёды ссунута на патыліцу, адкрываючы шырокі лоб і даючы твару яго такі выгляд, як бы ён на доўгі час збіраецца падняць сваю галаву ўгару і чорнымі вачыма сваімі пільна ўглядацца ва ўсё тое, што робіцца вакол.

Нізка стрыжаныя валасы яго каля вушэй чуць-чуць серабрацца сівізной.

На ім кароткая цвёрдая жакетка з тоўстага гаспадарчага сукна, саматканыя порткі з вузкімі чорнымі палоскамі, уздоўж па шэрым, і боты з нізенькімі халявамі і падковамі.

Сягоння ён вясёлы.

Атрымаўшы ўчора ў іспалкоме месячную пенсію за сваю службу пры пароме, ён начаваў гэтую ноч дома - у вёсцы, на той бок лесу, вёрст дзве ад парому.

Прыйшоў ён сюды раніцаю, як яшчэ было цёмна, і свайго васемнаццацігадовага сына Міхася, які быў пры пароме замест яго, застаў стаячым пры самай вадзе.

- Ты чаго ў будку не лезеш? - запытаў ён яго.

- Толькі што прыйшоў, - адказаў той весела.

- А дзе ж ты быў?

- На тым баку, у Хартонаўцы.

- Чаго?!

- Там камсамольцы нашы спектакль ставілі, ішлі вечарам, я іх перавёз і сам пайшоў з імі.

- А паром на каго пакінуў?!

У голасе бацькі пачуўся нейкі страх.

- Ні на каго. Прывязаў на тым боку і пайшоў. Які тут чорт, думаю сабе, паедзе гэтакім ліхалеццем.

- І нічога?

- Мусіць, нічога. Як пакінуў - так і застаў.

- Добра, што каго чорт не нагнаў, - сказаў Амелька ўжо весела. - А дзе ж больш хлопцы?

- Там начуюць.

- Вось ты, чорт яго бяры, - загаварыў Амелька ўжо зусім развесяліўшыся, - пакінуў ды і пайшоў. Адвага. Я б ніколі не адважыўся. Ну, ідзі дамоў, - закончыў ён цішэй.

Міхась паглядзеў на свае мокрыя боты, падцягнуў вышэй халявы і пайшоў паволі к лесу, а Амелька, зірнуўшы на той бераг і апрача туману нічога там не ўбачыўшы, палез у сваю будку.

І з таго самага моманту аж дагэтуль ніхто тут не ездзіў.

Толькі ў гадзін восем раніцы прыйшлося перавозіць камсамольцаў - усё суседніх хлапцоў з свае вёскі.

Яны, паставіўшы спектакль, начавалі ў Хартонаўцы і ішлі дамоў.

Яшчэ здалёк Амельку пачуліся вясёлыя песні і крык:

- Міхась, э-ээ!.. Рыла суконнае, перавозь!.. О-о-э-э!..

Амелька выскачыў з будкі і стаў адвязваць паром. Мокрая, раскудзеленая вяроўка не развязвалася, і хлопцы нецярпліва крычалі:

- Скарэй, а то ўто-о-о-пім! Заснуў!.. Гэ-эй!..

- Успееце, чорт вас не возьме, - сярдзіта і весела гукнуў ім Амелька.

- А, дзядзька Амяльян! - пачуўся крык з таго берага. - Скарэй, дзядзька, не марудзь!

- Скінь порткі, дык будзеш вё-о-орткі, - весела, са смехам гукнуў другі голас.