9

Казімір сабраўся паміраць: ці жарт - праз тры месяцы семдзесят дзевяць гадоў. Думка пра блізкую смерць прыйшла неяк раптам, рана раніцай, калі ён, пакарміўшы курэй, ужо збіраўся вяртацца ў хату.

«Вось, напэўна, хутка памру, - падумалася старому, і думкі гэтай ён не спалохаўся, нават не здзівіўся, - а колькі ж можна? - ці то сам сябе спытаў, ці то ў кагосьці іншага. Уздыхнуў, прысеў на ўнукам збітую лаў- ку пад старой чарэшняй. - А што ты хочаш, пажыў ужо - і годзе. «Усе мы тут госці, - успомніліся яму словы, якія любіў паўтараць бацька-нябожчык, - пагасцявалі, трэба й меру ведаць». Вось і мне прыйшоў час рыхтавацца да дзядоў».

Тое, што душы памерлых продкаў ляцяць у далёкі і незразумелы «вырай» і там становяцца «дзядамі», ён ведаў з самага свайго нараджэння, можа, ужо з гэтай упэўненасцю і нарадзіўся.

«Ну, да дзядоў, дык да дзядоў, можа, яно там і не горш будзе. Тут жа асабліва не шыкаваў, ды і дзе там пашыкуеш, калі ўсе землі ў калгас забралі, скаціну трымаць забаранілі, самому сваё прадаваць нельга стала. Вунь, навакольныя хутары пазвозілі ў вёскі, людзі, хто спрытней, у гарады падаліся, кінуўшы бацькоўскія куты і цяжкую, няўдзячную працу на зямлі. А колькі тых жа самых хутароў улады папалілі?! Пянькі ад яблынь ды ліпак выкарчавалі, зааралі - і ўсё, і няма нават следу ад былой сядзібы. Спрэс калгасія! Невясёлае жыццё было наша, ох, невясёлае!» Ён жа ні ў які калгас ісці не захацеў - ні да, ні пасля вайны. Чым яго толькі не палохалі, як толькі не здзекаваліся: то дарогу да хутара зааруць, то падаткі падвысяць, электрычнасць не давалі, коніка раз дзевяць канфіскоўвалі, не паложана, маўляў, аднаасобнікам. Бацька трываў, але з хутара не пайшоў. «Ад яго, відаць, і мая ўпартасць, хоць можна было і сысці, можна было і не раз. У войску прапаноўвалі застацца і на «куска», і ў ваеннае вучылішча. ісці, і ў горад таксама можна было. Сваяк колькі разоў прапаноўваў да яго на завод уладкавацца, і з кватэрай абяцаў паспрыяць. Але ж і сумневы іншы раз адольвалі, і жонка, бывала, не-не - ды і ўпрошваць бралася, але ўтрымаўся ж, застаўся. Ды і рука ніяк не падымалася перакрэсліць усё вось так уадначас. Яно і дзякуй Богу. А пасля смерці бацькі - куды ж ісці, уся гаспадарка на мне засталася. Не кідаць жа чужынцам і агню на патраву. Не палац, вядома, але не горш, чым у людзей, а галоўнае - сваёй працай нажытае і адбудаванае.

Улада ж яшчэ пры бацьку памянялася, толькі неяк куртата памянялася, калгасы - у нейкія СПК-а ператварылі, а людзям лепш жыць так і не стала, а хутары, дзе старыя паўміралі, як палілі, так і працягвалі паліць. А паліць жа навошта? Можа, у каго, хто ў горад з’ехаў, штосьці ў дуты зварухнецца - і пацягне яго да роднай хаты, можа, не ў самога, можа, у дзяцей, ва ўнукаў... Душа - гэта Божае вызначэнне, яе ж ні камунамі, ні дэмакратыямі згарнуць ну аніяк нельга.

Бацька, помніцца, тады, ну калі ўлада перавярнулася, пайшоў у сельсавет, зямлю, якую Саветы забралі, назад патрабаваць. А не аддалі яму нічога, як аднаасобніку, які ў калгасе не лічыўся, то, аказваецца, паёў яму зямельных не адведзена. Ну, не адведзена, дык не адведзена. Толькі, вярнуўшыся да­дому, ён пазваў сына, сярэдняга брата і ўнукаў, чорт ведама адкуль дастаў землямерны аршын, прымусіў начасаць дзясяткі тры калоў і павёў нашую, забраную калісьці Саветамі, зямлю межаваць. Адмежаваліся. Прыстойнае поле выйшла, калі яшчэ і лясок з лагчынкай, і возерка дадаць - зусім маёнтак атрымліваецца. Канёк тады ў нас быў - за два. Мама слабенькая ўжо, але таксама за вароты з абразамі выйшла. Памаліліся ўсім сямействам, межавую баразну прааралі, як калісьці нашыя продкі. Вечарам стол святочны накрылі, хоць і будзённы дзень быў. Вясёлыя ўсе былі, а ў душы неспакой. Дазнаюцца сельсаветчыкі - «казлоў» на «казле» прышлюць.

- А няхай, што будзе - тое і будзе. Зямля наша - і праўда наша! - сказаў бацька. Цвёрда так, усё адно як «Амэн». Сказаў і загадаў спаць ісці.

А зямля так за намі і засталася. Новым уладам была яна ў першыя часы без патрэбы, а як гэтыя эспэка разгарнулі, дык ужо ўсе і прызвычаіліся, што зямля наша. А потым во сын і наогул усё ў фермерства ператварыў. Так што ўсё, што было нашым, нашым і засталося, яшчэ гектараў пяцьдзясят прырэзалі. Сёння ж што? Жыві ды не памірай, аднак, відаць, трэба.

Вось ужо ні мамы, ні бацькі няма, я адзін крайні стары з роду застаўся. І нездарма гэтая думка пра смерць да мяне сама сабой прыйшла. Помніцца, дзесьці за месяц да скону бацька паклікаў і кажа: «Памру я неўзабаве, сынок. Не хрысціся, адчуваю, час прыйшоў, ды і бабка амаль кожную ноч сніцца, усё кліча да сябе. Пара, і так ужо зажыўся. Але не пра тое гаворка. Ёсць у мяне, сынку, адзін запавет, людзям пасля вайны дадзены. Нявыкананае слова, не па маёй волі нявыкананае. Не прыйшоў чалавек забраць сваё. Схованка ёсць у нас, на самым краі нашай зямлі, там, у лесе, пад балацявінай, дзе бетонныя казематы яшчэ з першай германскай вайны стаяць. А раней на тым месцы ці то сядзіба панская была, ці то замак, які ў старыя часы шведамі, а можа яшчэ і да шведаў разбураны, дакладна ніхто не ведае. Дык вось ёсць там лаз адзін таемны, мне яго бацька паказаў, яму яго бацька, а таму таксама бацька адкрыў і прапрадзеду, напэўна, таксама бацька паказаў. Ніхто толкам не ведае, хто і навошта ўсё гэта выкапаў. Мяркуючы па цэгле, вельмі старая нара, такіх цаглін у нашых краях я больш нідзе не бачыў». Распавёў, а вечарам і наведаліся мы туды. Страшнаваты склеп, і скрыні ля сценкі там польскія стаяць. Напэўна, прыйшоў час і мне сына зваць і таямніцу яму дзедаву расказваць, ды везці ўсё на месцы паказаць. Усіх у нас Казімірамі называлі, дзед на тым настаяў. Цяпер я разумею, чаму. Чаму і бацька, і я, і вось мой сын - усе мы Казіміры. Я вось на ўсялякі выпадак і ўнучка свайго старэйшанькага Казікам таксама назваў. Да Казіміра той пасланец за сваім дабром прыйсці павінен...»

Сын старога Казіміра, Казімір Казіміравіч Сапіца, пабудаваўся на бацькавым хутары, толькі крыху вышэй бацькоўскага дома, на пагорку за садам, і да бацькі зазіраў разы па два на дзень. Часцей забягалі ўнукі і нявестка, прыгожанькая і ладненькая, а галоўнае - рукастая, нягледзячы на гарадскія ды інтэлегенцкія карані. Стары Сапіца, калі ўнук прывёз з Горадні знаёміцца сваю будучую жонку, прызнаў у ёй будучую гаспадыню і ўрачыста заявіў: «А ты, відаць, з нашых, з хутаранак!» Маладыя тактоўна прамаўчалі пра гарадскія карані будучай унучкі. Якое ж было іх здзіўленне, калі на хрэсьбіны іх першынца сабраліся амаль усе сваякі з абодвух бакоў, і за сталом, бліжэй да ночы, высветлілі, што дзед меў рацыю - і парадніліся два старыя хутаранскія роды.

«Вось ужо, лічы, дваццаць гадоў, як дзеда няма, - працягнуў свае невясёлыя разважанні Казімір, - трэба, трэба зваць сына і весці яго ў гэтую схованку, паказваць скрыні, а то як бы позна не стала».

Размова з сынам адбылася ў той жа дзень пасля абеду. Да месца вырашылі пайсці заўтра ўвечары, цяпер сыну трэба было па нейкіх справах тэрмінова ехаць у райцэнтр.

Казімір ужо даўно нікуды з бацькам не хадзіў, лічыў яго зусім слабым, спрабаваў засцерагчы ад любой фізічнай працы і хваляванняў. Але дзед упёрся і стаяў на сваім.

- Добра, бацька, я згодны, але толькі ісці для цябе будзе туды далекавата, так што паедзем на квадрацыкле.

- Ты мне, засранец, тут не камандуй. Гэта табе дупу адарваць ад машыны лянота. Пойдзем - і ніякай тэхнікі. Толькі вунь ломік вазьмі, лапатку сапёрную і той скрутак троса. Там я мяшок падрыхтаваў.

Выйшлі надвячоркам, праз бакавыя вароты. За плотам свет адразу стаў іншым, чужаватым. Цішыня гусцела, паветра рабілася больш халодным, а наплылыя аднекуль гукі - больш чыстымі і таямнічымі. Дзед для канспірацыі ўзяў вуды і йшоў на здзіўленне хутка і ўпэўнена.

- Бацька, ты куды так спяшаешся? Семдзесят гадоў гэтая твая таямніца там ляжыць і яшчэ столькі ж пачакае. Трос навошта ўзялі, ты мне растлумач, туды совацца небяспечна?

- Хто ж яго ведае, я там гадоў сем не быў. Гэта ўжо амаль гадоў дваццаць, як мой бацька памёр, - дзед нешта пра сябе лічыў, хутчэй за ўсё перабіраючы ў галаве не абстрактныя лічбы, а жывыя даты мінулых падзей, - ну, ды ў гэтую восень якраз сем гадоў і будзе. Добра хоць выбраўся тады, а то б і каюк...