Өзінің туған інісінің ерекше туған, дарынды баласының басына

тәжірибе жасайды. Сол ашқан жаңалықтың ақылға сыйымсыздығын

көрдім. Нобель сыйлығын алған ғалым, ақырында, өзін өзі өлтіріп

тынды. Оның өлгеніне мен өзім ренжігенім де жоқ, табалағаным да

жоқ. Тек ойыма келгені – Ұлы Отан соғысы кезінде майдан

даласында соғыс болып өткен жерден көзіме түскен бір жазу сарт

ете қалды: өліп жатқан немістің үстіндегі жазу – “ Собакам собачья

смерть!”. Бұрындары фантастикалық әңгімелерді ұнатып оқушы

едім. Ондай бірнешелеген кітаптарым да бар болатын. Сол күннен

бастап, ол тақырыптағы кітаптарды қолға алмай қойдым.

Міне, кешеден бері тағы да сол бұрын ренжіген кітабымды қолға

алдым. Осы кітаптың ең соңында афоризмдерді оқыдым да, кітаптің

ішіне еніп кеткенімді өзім де білмей қалдым.

Дүние жүзінде барлық нәрсе дерлік қарама-қарсылыққа

(антоним сөздерге) құрылған ба дейсің: бар-жоқ, жақсы-жаман т.б.

Біреу жаңалық іздеп жатса, екінші біреу қолынан келмейді, көре

алмайды. Соған кедергі жасауға тырысады: осы кітаптағы

"Данышпандық формуласы" тақырыбын оқысаңыз білесіз.

Осы кітапта "Қызғаныш – дерт секілді; кеудеңе бір кіріп алса,

оңайлықпен шықпайды; шыққанынша сені де, құрбандығын да

күйретіп тынады"- депті (407-б.). Осы "Сыйлау" деген сөз бар, соның

төркіні-қорқу. Неге дейсіз ғой? Оған жауап – құдайдан қорқу керек.

Қорықсаң сыйлайсың. Демек, "Құдайды ойлап табу – адамзат ақыл-

ойы мұнарасының ең ұшар басы" (408-бет, жоғарыдағы аталмыш

кітапта).

Алғашқы ғалым құдайды есіне алған да жоқ, есіл-дерті жаңалық

ашу, өз қара басының даңқын шығару. Туған інісінің баласын өлімге

қиды, өзі де тынды.

Ал соңғы ғалым болса, адам баласына деген көзқарасы тіпті

басқаша. Ол өз басының қамынан адамға деген мейірімділігі басым.

Жеке басының мүддесін тоқтата біледі: адамға берілген "нәпсі"

дегенді жеңе біледі. Баласының әкесіз қалуын нәпсісінен жоғары

санайды. Өзінің негізгі дұшпаны кім екенін біле тұрса да, оған

зияндық ойламайды. Сол дұшпанының бірі теріс ісімен өлімге өзін

өзі алып барса, екіншісі кешірім сұрап, өз басын өзі иеді. Құран

кәрімде саған дұшпандық жасаған адамнан кек алуға тырыспа,

139

ондайға Алланың жазасы дайын делінген. Бірақ көпшілік қауымның

бір мүшесі болып саналатын біздің өзіміз осыны түсінбейміз, есесін

қайтаруға тырысамыз әдетте, кісіге істеген қаянатың бос кетпейді.

Естен кетпес үш тәулік.

Бұл уақиға кешегі Ұлы Отан соғысының жылдары еді.

Белоруссияның Велиж, Усвятск деген аудандары бар. Мен алғаш

болған 101 ОСБ (отдельная стрелковая бригада) үш күн соғыста бар

болғаны оншақты км. ғана алға жылжып, Мишуково, Зайцево елді

мекендеріне жеткен. Қатты қырғында бригада өзінің 75% -ын

қатардан шығарған (9 мың адам болатын). Содан бізді 51 СВОСКД -

ға (стрелковая Ветебская ордена Суворова красно знаменная

дивизия) қосқан болатын. Енді бізді Жоғарғы Қолбасшының

қарауындағы резервіне алғанына бір ай болған. Қай жақтан жау

қысса, бізді соған айдайды. Бір күні жау Велиж қаласы жағынан

қысқанда, Усвятскідегі тұрған бізді сол бағытқа айдады. Екі арасы

80км. Шамасы. Қалайда болсын сол жерге бір тәулікте жаяу жету

керек. Күн демей, түн демей жүріп келеміз. Әр екі сағатта 10 минут

қана демалыс беріледі. Тамақ ішу де жүріп бара жатып, құрғақ

тамағымызбен тамақтанамыз. Әдепкі тәулікте шаршағанмен,

шыдауға тұра келді. Бір күн тәулікте келіп те жеттік.

Келісімен жау Усвятск жағынан қысты. Енді бізді сол жаққа

қайтадан айдады. Барлық қару – жарақ, ішетін тамағымыз өз

бойымызда. Мұндағы ең қиын нәрсе ұйқы болады екен. Алғашқы

күннен бастап – ақ, ұйқы дегенге уақыт жоқ. Үзіліс кезінде берілген

10 минутта жата – жата кетіп, ұйқыға кететіндер де бар. Оларды

тепкілеп жүріп, тағы қатарға тұрғызып, тағы жүру. Усвятскіге де екінші

тәулікте қайтып жеттік. Жау қайтадан Велиж жағынан қысты. Дереу

қайтадан солай қарай баруға бұйрық берілді. Есітуші едім, дүниеде

адам баласы басына кездесетін үш арсыз нәрсе бар деп, ол – ұйқы,

күлкі және ләпсі. Жүріп келе жатқанда, қатарласып келе жатқан

адамдардың ішіне кіріп кетіп, көзің ілінеді, бірақ аяқ жүріп келе

жатады. Құлайтын жан – жағыңда орын деген жоқ. Қанша мезгіл

көзіңнің ілінгені белгісіз, көз шырымын аласың. Велижге де келіп

жеттік. Күн батқан кез еді. Жау жағынан радиомен: “Қалай, 51

девизиялықтар, шаршаған боларсыңдар. Енді тынығыңдар!” деп,

громкоговорительмен орыс тілінде хабарлап тұр. Сонда солар бізді

толық біліп отыр. Оншақты күн алдыңғы шепте болдық та, бас

колбасшының бұйрығы бойынша шабуылға шықтық. Әрине, жау жай

ғана беріле салмайды. Шығын деген екі жақтан да мол. Осы жердегі

соғыста Жаңақорғандық менімен бірге алынған Қайназаров

Қайыпбек аяғынан жарадар болды. Ол туралы “Жаралы жауынгер

жолдасыммен кездесуім” дегенімді жазғанмын.

Соғыс барысында бір қылтанақ жерден жүгіріп өту керек болды.

Әрине, біз байланысшылар кілең байланыс сымын(кабель) тартуда

140

боламыз. Мезгіл – мезгіл бұл жерге жау снарядтарын тастап

тұратын. Жүгіріп келеміз. Қасымдағы жолдасым қалыңқырап қойды.

Снарядтың арғы жақтан атылғаны белгілі болысымен жата – жата

кетеміз. Артыма қарасам, жаңағы жолдасым басы снаряд ойып

кеткен шұңқырда да, бөксесі сыртта жатыр. Еріксіз мені күлкі билеп

алды, күліп жатырмын. “Басың керек те, кеудеңнің керегі жоқ па?”

деп жатырмын. Ал үшінші арсыз нәрсе – ләпсі. Енді бұның екі түрі

бар: тән қажеті, жан қажеті. Мұның екеуіне де ойланып қарау керек

дер едім. Адамды адамгершіліктен тайдыратын жағынан сақ болған

жөн. Мені өз басым осы үш арсыздықтың үшеуін де басымнан

кешірдім. Үш тәулік ұйқысыз телеграфта жұмыс істегенімде, Жазып

отырған саусақтарым ісіп кетті. Бір ретте авариядан иығым тойып, 3

– 4 қабырғамның шеміршегі (басжағы) сынғанда, солар ұстасқанша 8

тәулік ұйқысыз да отырдым. Өлім жазасына кесіліп

( воентрибуналмен), өз көрін өзіне қаздырып, атар кезде "Кругом"

деген команда берген кезде, қолын көтеріп, бірдеңе деп (молдаван

еді) ыржиып күліп бара жатқанды да көрдім. Бұл күлкіні мен

мағынасыз, ессіз, сандырақ күлкі ғой деп ойладым.

Осылайша, 3 тәулік ары-бері жүруіміз менің ешуақыт есімнен

шықпай қалды.

4 партизан отрядын ажалдан құтқару

Бұл уақиға да беларуссия жерінде. Біз тұрған жердің тұсында

жау 4 партизан отрядын қоршап алып, жою қаупі төнгендігін рация

арқылы Москваға хабарласа керек. Біздің дивизияға жаудың шебін

бұзып, сол отрядтарды аман алып қалу тапсырылған-ды. Бар күшті

салып, жау шебін бұзып, оның ішіне кірдік. Жау 800 м жерден кіргізді

де, қайтадан оны жауып алды. Бұл жағдайды ірі басты командирлер

ғана біледі. Дивизияның штабы Триполье деген қыстаққа

орналаспақшы болған-ды. Байланысшылардың жұмысы тез арада

телефон сымдарын әр бөлімдерге тарту. Қыс айы, күн суық емес,

Беларуссия жері лайсаң, ыза, жер былжырап жатады. Күн сәске кезі

еді. Бір кезде байланыс торабының алдына бір снаряд келіп

жарылып, тартып жатқан желілерді қиып кетті. Мұндай жағдайда тек

рация, телефон ғана жұмыс істейді. Телеграф істемейді, үйткені біз

қоршаудамыз, өз бөлімшелерімізбен ғана байланысамыз. Сыртпен

тек рация арқылы хабарласады. Полктардан, артиллерия

бөлімдерінен басшы командирлерді қос деп, дамыл бермеуде.

Байланыс болса, қалыбына келе қойған жоқ. Мұндайда

айтатынымыз өзімізге ғана түсінетін сөздер. Сендер жақта атылып

жатқан не дегенде, картошка егіп жатырмыз сияқты сөздер.

Байқасақ, штабтан 2км. келер-келмес жерде бөлек орман бар екен.