Ад гэткага захапленьня тэорыяй пра «рымлянскае» паходжаньне ліцьвіноў пайшло, прыкладам, і прозьвішча Рымскі-Корсакаў. Паны Корсакі, або Карсакі, - гэта знатная шляхта Полаччыны, да таго ж праваслаўнага веравызнаньня. За часамі Лівонскай вайны (1558-1583) некаторыя зь іх апынуліся ў Маскоўшчыне. Але й там яны не забыліся пра сваё «рымлянскае паходжаньне». У другой палове ХVІІ стагодзьдзя яны дамагліся ад маскоўскага цара прызнаньня за імі гэтае прыстаўкі «Рымскі». Так, апрача «ліцьвіна» Дастаеўскага, расейская культура знае таксама й ведамага кампазытара Рымскага-Корсакава.
Як вынікае, нашыя далёкія прапрадзеды пытаньнем мовы ліцьвіноў спэцыяльна не цікавіліся. Ды зь якое прычыны, калі для іх важнейшы быў факт панаваньня ў Вялікім Княстве Літоўскім славянскае, ці старое беларускае мовы. Гэты факт, прыкладам, і сьцьвярджаў у прадмове да дзяржаўнага дакумэнту - Літоўскага Статуту 1588 году - пасьлейшы канцлер Вялікага Княства Леў Сапега:
«А калі якому народу сорам ня знаць сваіх правоў, дык пагатоў нам, бо гэтыя правы мы маем напісаныя не ў чужой, але ў сваёй роднай мове, ды заўсёды можам дазнацца, як зарэагаваць на ўсякую крыўду».
Прафэсар Абэцэдарскі, здаецца, ня будзе аспрэчваць, што Літоўскія Статуты выдаваліся на беларускай мове. Гэтая ж мова зь цягам часу пачала звацца «літоўскаю», як гэта вынікае хоць бы з заявы 1627 году Лаўрэна Зізанія ў Маскве[57], ці зь «Лексікону Славянароскага» выданьня таго ж 1627 году Памвы Бярынды. Дарэчы, у прадмове да «Катэхізісу» 1562 году, прысьвечанай Мікалаю Радзівілу Чорнаму й ягоным сыном, ведамы беларускі гуманісты Сымон Будны пісаў:
«...К тому тежь и для того, абы ся ваши княжацкие милости не только в чужоземских языцех кохали, але бы ся тежь, ваши княжацские милости, и того здавна славного языка словенского розмиловати и оным ся бавити рачили. Слушная бо речь ест, абы ваши княжацские милости того народу язык миловати рачили, в котором давные предки и их княжацские милости панове отци ваших княжецских милости славне преднейшие преложеньства несуть.
...Ботсе вашим княжацким милостям, яко се вашей доложило, тот первородный в том языку плод только для самого того офяровал, абы-сте ваши княжецские милости зацного стану княжата, а переднейших вожов сынове, всим иншим о себе добрый взор а приклад давать рачили... а тая отчизна и Речь Посполитая з ваших княжацских милости благославеное надеи ожидать могла»[58].
Канцлер Вялікага Княства Літоўскага Мікалай Радзівіл Чорны быў галавой кальвінізму ў нашай краіне. Каля яго было шмат польскіх «братоў-сьвятароў» гэтага рэфармацыйнага руху дый сам ён фактычна пачаў паслугоўвацца польскаю моваю. У сувязі з гэтым і прамаўляе да Радзівіла Чорнага і ягоных сыноў Сымон Будны. Аднак жа ў гістарычнай літаратуры Радзівілы выступаюць, як нашчадкі старадаўных ліцьвіноў. Яны - адны з тых «літоўскіх феадалаў», якіх так часта згадвае Абэцэдарскі. Тым часам вынікае, што Сымон Будны, гэты дазнаны чалавек, лічыць Радзівілаў, і, бязумоўна, зь іхнае собскае згоды, за прадстаўнікоў «народу слаўнае славянскае мовы».
Жамойць і Літва
Гляньма цяпер на Жамойць - гэтую быццам кроўную сястру ліцьвіноў. Ад часоў вялікага князя Вітаўта яна, канчаткова далучаная да Вялікага Княства, пачала ўваходзіць у вялікакняскі тытул: «велики князь Литовски, Руски и Жомойтски». Гэтым самым яна лічылася асобнай палітычнай адзінкай. Больш за тое, калі гэтая «Русь», асабліва ейныя беларускія землі, плаўна пераходзіць у тую ж «Літву», дык Жамойць увесь час адхіляецца ад яе. Зьвярнемся, прыкладам, да прывілею Жамойці, атрыманага ў 1492 годзе ад вялікага князя Аляксандра. Апрача таго, што тут гаворка пра апрычоную «землю Жомойтскую», у параграфе 11-м сьцьвярджаецца:
«И теж всим бояром, шляхте и всему поспольству в повете Кнетовском так же дали есмы нинейшій лист и даем вси права и вольности хрестіянскіи, яко есмо дали земли Литовской...»[59]
Тое сама стаіць у лацінскім тэксьце гэтага прывілею ды ў пацьверджаньні яго вялікім князем Жыгімонтам ІІ Старым. Як вынікае з пасольскай інструкцыі вялікага князя Аляксандра канца 1505 году да магістра Лівоніі ды зь ягонага адказу лівонскім паслом ад 2 траўня 1506 году, Жамойць наагул супрацьставілася Літве, у якую, аднак, улучаліся беларускія землі. У гэтых дакумэнтах канстатавалася:
«Нижьли, што ся дотычет вчиненья и початка границам, тыи панове, которыи на границы на оный рок поедуть, мають границы вчинити Жомойтской земли з Лифлянсткою землею, а початок мають взять от Святое реки, где в Солоное море впадывает, старыми границами, водле давных записов. А к тому теж на Литовскую границу, которая ся делит з Лифлянтскою землею, другіи панове, которые суть менованы, мають выехати, почон от Курчом, сторою теж границою, до Дрисвета и до Браславля, аж и до Псковского рубежа...»[60]
Пазьнейшыя частыя жальбы Жамойці сьведчаць пра тое, што яна катэгарычна адмаўлялася несьці службу на «літоўскіх межах». Таксама, не зважаючы на тое, што Літоўскі Статут зраўнаваў у правох усе землі Вялікага Княства, у сваіх соймавых пэтыцыях праз усё ХVІ стагодзьдзе Жамойць дамагалася захаваньня свайго ранейшага статусу, у тым ліку й вайсковага (у пытаньнях працэдуры вайсковага перапісу, падначаленьня войска свайму мясьцоваму маршалку, і г.д.), ды галоўна таго, каб адміністрацыйныя пасады на Жамойці не абсаджваліся «чужынцамі» й каб сюды не засылаліся камісары вялікага князя й ураду Вялікага Княства Літоўскага.
І калі, прыкладам, у прадмове ды ў разьдзеле ІІІ (арт.9) Літоўскага Статуту выданьня 1566 году было сказана толькі пра «литовский яко и руский народ» і пра «уроженцов Великого Князства литвинов и русинов»[61], дык тут Жамойць узбунтавалася не на жарцікі. Вось чаму ў пацьверджаньні 1574 году ейных прывілеяў жамойты завуцца «яко вольный народ», а ў кантэксьце гэтых прывілеяў таксама сьцьвярджалася:
«Права и вольности хрестіянскіе всему рыцерству, шляхте, бояром и всему поспольству земли Жомойтской поступаем и даем такіе, якіе обывателем Великого Князства Литовского от продков наших суть наданы»[62].
З гэтае прычыны ў Літоўскім Статуце выданьня 1588 году (разьдзел ІІІ, арт.12) ужо канстатавалася, што гэтыя «права и вольности» даюцца «только Литве, Руси, Жмуди, родичом старожитном и уроженцом Великого Князства Литовского и иных земель, тому Великому Князству принадлежащих».
Як ужо зазначалася, згодна з прывілеем 1574 году жамойты выступаюць у якасьці апрычонага «вольнага народу». У ім таксама казалася, што вялікі князь забавязваецца не прызначаць на Жамойць «на вряды и достоинства иншого народу людей». Хто ж былі гэтыя «іншага народу людзі»? Калі прасачыць жамойцкія соймавыя пэтыцыі й адказы на іх 1542 і 1554 гадоў, дык выглядае, што імі былі - «Литва» й «Русь», а таксама «Ляхи»[63]. Адным словам, жамойты самі не раднілі сябе зь ліцьвінамі.
Першы пісьмовы помнік у жамойцкай мове - Катэхізіс - належыць да 1545 году. Аднак ён быў выдадзены за межамі Вялікага Княства Літоўскага - у Кёнігсбэргу й выдадзены немцамі-лютаранамі з мэтай пашырэньня лютаранства на Жамойці. Ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жамойцкая мова пачынае звацца літоўскай. Тут проста само просіцца пытаньне, ці не паўстала гэтае атаесамленьне жамойцкае мовы зь літоўскай пад уплывам тэорыі пра «рымлянскае паходжаньне» старажытных ліцьвіноў і жамойтаў?
З гэтае тэорыі, праўдападобна, выходзіў таксама ананімны аўтар брашуры «Размова паляка зь ліцьвіном пра вольнасьць і няволю». Гэтая брашура, што выйшла ў Вільні наконадні Люблінскае вуніі, прыпісваецца паляку з паходжаньня, віленскаму войту Аўгустыну Ратундасу Мялескаму. Аўтар брашуры, разгадваючы праблему, чаму «Літва паслугоўваецца рускай мовай», прыходзіць да высновы: «бо Русь былі харобрымі, здольнымі і ўдзячнымі людзьмі ў Літве», і з гэтае прычыны Літва запазычала ў іх іхную мову. Што да яе «ўласнае мовы», дык, сьцьвярджае ананімны аўтар, яна «не ўжывалася, з выняткам на морскім узьберажжы, дзе цяпер Прусія, Жамойць, Лівонія, ажно па раку Вяльлю»[64].
