Юзі карцела спытацца ў госця пра ягоную жонку.

—    Андрэй Мацвевіч, ці можна ў вас запытацца? А  ваша жонка не баіцца радыяцыі? Ці прыедзе сюды?

—   Ну, яна яшчэ працуе, Два гады да пенсіі. А там  будзе відацьПраўду кажучы, яна была супраць. Каб я сюды ехаў. Я меў магчымасць застацца ў сталіцы. Але пацягнула сюды.

— І я во кінула горад.Перацйягнуў Еўдакімавіч.

Юзя прамовіла гэтыя словы з цеплынёй у голасе,  і Мамута дараваў ёй не зусім тактоўнае пытанне: ці баіцца жонка радыяцыі? Падтэкст быў яўны: я вось не спужалася, прыехала. Супакоіла настаўніка тое, што госць адказаў на нібыта нетактоўнае пытанне спакойна, без аніякай крыўды.

Андрэй зразумеў, што ягоны настаўнік знайшоў на старасці новае каханне. Што жыве ён з Юзяй дружна. Усё ў іх ёсць, што трэба для шчасця. Ён пахваліў агуркі,  грыбы, не адмовіўсяі ад бульбы з фасоляй. Адно папрасіў наліць  паўталеркі, бо сястра таксама пачне частаваць.

— Нічога, Мацвеевіч, кій на кій шкодзіць. Абед на абед — ніколі. — супакоіў госця Мамута.

— О, якая бульба смачная! Такую смакату еў толькі ў дзяцінстве, — расхвальваў Андрэй густы, разварысты суп.— Ужажела бульба ў печы. Смаката!

— Дзякуй. Але вы мяне крыўдзіце. Чаму кажаце — пажалела? Вы ж прасілі палову талеркі, — няўцямна пазірала на госця Юзя.

Мужчыны раптам зарагаталі. Асабліва смяяўся Мамута. Ён быў у добрым гуморы: радаваўся, што ўдалося зрабіць неадкладную справу — уцяпліць на зіму пчол. Радаваўся, што завітаў у госці любімы вучань, які не збаяўся кінуць сталіцу і прыехаў у зону. І што ён, Мамута, зрабіў правільна — нікуды не паехаў з Хатынічаў. Але сказаў ён пра іншае.  сказаў тое. што чакала ад яго жонка.

— Ужалела — ета значыць,  па-нашаму, уварылася. Ці разварылася. Упарылася. Малайчына, Андрэй Мацвеевіч. Не забыў у горадзе наша. Роднае.А то некаторыя з'ездзяць у Магілёў. З'ядуць там пару батонаў. І ўжо ўсё па-рюску.

— Прызнаюся вам, Пётр Еўдакімавіч. Апошнім часам нанава вучыў беларускую мову. Пачалі “Тутэйшыя” гуртавацца ў Мінску. Потым нефармалы розныя. Дыскутаваць з імі можна было толькі па-беларуску.

— Дык цяпер жа і Вярхоўны Савет засядае па-беларуску, — уткнула свае тры грошы Юзя.— Дэпутаты стараюцца адзін перад адным. Навыперадкі. Прыемна слухаць, калі ведае чалавек мову. А некаторыя блытаюць гарох з капустай. Ну, але хай вучацца У большасці ж — маладыя людзі там сядзяць.

— Усё залежыць ад кіраўніцтва. Як гаворыць кіраўнік, так будуць гаварыць і падначаленыя, — разважліва пачаў Мамута.— Я ў школе педсаветы  вёў па-беларуску. Хоць не філолаг, а гісторык. Дык і настааўнікі гаварылі на роднпй мове. Цяпер я радуюся, што мы  ўспомнілі сваё. Роднае. Станем нарэшце нармальнай цывілізаванай краінай. Калі Масква не будзе дужа прыціскаць.

— Цяпер не будзе. Раней партыя дыктавала. Маўляў, рабочая мова партыі — руская. Усе нарады. Партактывы, з'езды — па руску. Для адчэпу дадуць слова пісьменніку ці студэнтцы. І ўсё. І народ адвучылі ад роднай мовы.

Сахуту хацелася расказаць, што ў апошнія гады ён адкрыў для сябе Уладзіміра Караткевіча, а сёлетні беларускі каляндар прымусіў ацаніць па-новаму, не па-шкалярску, геніяльнага Максіма Багдановіча. Але часу бракавала: трэ было ехаць да сястры, і не столькі з ёй рупіла пабачыцца — карцела пагаварыць з Бравусавым, можа, той ведае што пра свата Сырадоева, мо суд ужо адбыўся.

Андрэй шчыра дзякаваў гаспадарам за цеплыню і гасціннасць. А гаспадары дзякавалі яму.

— Ой, дзякуй, Андрэй Мацвеевіч, што зазірнуў да нас. А то я ўжо збіраўся пайсці ў лясніцтва. А як ты ехаў? Цераз Бялынкавічы? — пацікавіўся Мамута.

— Не. Па новым мосце. Цераз Саковічы. Такі велізарны мост збудавалі. А ездзіць няма каму. Зона...

— Вайскоўцы будавалі. Кажуць, еты мост мае стратэгічнае значэнне, — выказаў дасведчанасць Мамута.

Андрэй пачаў развітвацца. Юзя запрашала яшчэ чаго з’есці, выпіць на дарожку.

— Не, усё. Дзякуй вялікі. За рулём нельга.

— Ну, ніхто ў вас руль не адбярэ. Маглі б аглаблёвую чарачку кульнуць, — выказвала сваю гасціннасць Юзя.

Калі выйшлі на вуліцу, Андрэй спытаўся ў Мамуты, ці праедзе паўз агароды, дзе некалі была загуменная дарожка.

— Ёсць дарога. Была саўсім зарасла. Ды Бравусаў пратарыў. На кані ездзіць да мяне. І я калі праеду.

Старэнькі “ИЖ” з люлькаю затарахцеў маторам і павольна пакаціў па пясчанай дарозе. Цяпер па ёй рэдка хто ездзіў. Міжволі прыгадалася вясна 1961-га. Ён, Андрэй Сахута, другі сакратар райкама камсамола, прыехаў у Хатынічы упаўнаважаным на вясеннюю сяўбу. На старым “газоне” каціў па гэтай дарозе разам са старшынёй калгаса Макарам Казакевічам. Узгадалася, як ледзь не забуксаваў у Бярозавым балоце. У той дзень хатыньчане пачалі сеяць авёс. Косцік Варонін на старым гусенічным трактары выехаў у поле. Быў у полі і галоўны аграном калгаса Мікола Шандабыла.

Андрэй здзівіўся, што памятае ўсё да драбніц, нібы тое было зусім нядаўна. Макар Казакевіч стаяў на адной назе, як бусел, побач высіўся раздабрэлы Мікола і малады ўпаўнаважаны Сахута. Па курганістым полі, быццам шэра-блакітны жук, поўз трактар. Калі ён наблізіўся, Казакевіч памахаў трактарысту, каб ён падышоў. Косцік Варонін, сын былога паліцэйскага, не глушачы матора, подбегам прымчаў да іх. Высокі, танклявы, з перапэцканымі далонямі, далажыў, што ўсё ідзе добра. У той год ён збіраўся ісці ў войска.

І вось праляцелі трыццаць гадоў. Лепшы механізатар, а потым брыгадзір Кастусь Варонін стаў п’янтосам і браканьерам, старшыня калгаса Макар Казакевіч пайшоў у лепшы свет, Мікола Шандабыла вырашае чарнобыльскія праблемы ў маштабах вобласці, рыхтуецца да заслужанага адпачынку. А былы сакратар абкама партыі стаў шараговым ляснічым, з персанальнай шыкоўнай “Волгі”, якая вазіла яго па сталічных вуліцах, перасеў на службовы старэнькі матацыкл, на якім калясіць па зоне, глытаючы радыеактыўны пыл.

Ён зноў адчуў гнятлівае рачараванне жыццём. Смяртэльную стому ад халасцяцкага існавання ў халодным, сырым будынку лясніцтва. Чаго ж ён дамогся ў жыцці, пульсавала настойлівая і балючая, быццам стрэмка, думка. А ў тую вясну,  траццаць гадоў таму, было гэтулькі надзей і спадзяванняў! І надзеі . мары збываліся. Андрэй Сахута ўпарта караскаўся ўгору па кар'ернай лесвіцы: сакратар райкама кмсамола, затым першы  сакратар, потым абкам, ЦК камсамола. Хацелі яго ўзяць у Маскву. Але ўзялі першага сакратара ЦК. А Сахуту абралі старшынёй райвыканкама ў Мінску,  потым яго перасадзілі ў крэсла першага сакратара райкама. Сябры спрабавалі перацягнуць у ЦК партыі загадчыкам аддзела, але гэта не ўдалося. Апынуўся Сахута на пасадзе сакратара абкама па ідэалогіі. Ведаў, што з рэзерва на павышэнне яго не выключылі. І вось — падзенне. Але гэты кар'ерны крах не па яго віне. Колькі іх, партыйных кіраўнікоў, яшчэ вышэйшага рангу, апынулася без прпцы! І колькі іх ужо  не вытрывала  жыццёвага націску!  Пайшло на той свет у росквіце сіл.

А ён, Андрэй Сахута, трыццаць гадоў адпрацаваўшы на кіруючых пасадах, пачынае ўзхыходжанне знізу, з глыбінкі. З радыяцыйнай зоны. З таго самага лясніцтва, у якім пачынаў жыцёвую дарогу. Добра, што мае прафесію. Гадаванцам партыйных школ, якія нічагуткі не ўмелі рабіць, апрача, як мянташыць языком  ды праводзіць лінію парты,  давялос куды горш. Жыццё выплюнула іх. Як нейкую непатрэбшчыну ці нейкае замінішча — нібы гіры на нагах. Або чамадан без ручкі. Як і большасць партыйцаў, у тым, што адбылося, Сахута вінаваціў перш-наперш Гарбачова. Але дзе ж былі іншыя? Куды глядзелі? Пра што думалі? Ці зусім развучыліся думаць?

Сахута  ледзь не праскочыў  паваротку на загуменную дарогу, бо яна густа парасла мурагом і была ледзьве прыкметная. Зірнуў у бок Бярозавага балота: хацеў убачыць  старую кашлатую сасну, на якую ўлетку садзілася сонца, — так здавалася Андрэйку ў маленстве.

Старая сасна стаяла, як і раней. Дрэва жыцця не паддавалася ні часу, ні чарнобыльскай  віхуры.

Матацыкл калываўся па няроўнай калдобістай дарожцы, праваруч цямнелі маўклівыя хаты, шарэлі сядзібы, парослыя бур’янам, стаялі голыя крывыя яблыні. І нідзе не было відаць  аніводнай жывой душы. Сахуту зрабілася аж вусцішна, нібы ехаў па мёртвай зямлі. Яшчэ мацней смылела душа, бо гэта была родная зямля, якую палівалі потам яго прашчуры.