З Тамараю ён зведаў шмат радасці. Была яна здаровая, не брыдкая з выгляду.. Мела высокія поўныя грудзі, якія любіў цалаваць і жартам прыгаворваць: "Нуй жонка ў мяне! Поўна пазуха цыцок.. Сісі — па місе. На адну можна легчы, а другою накрыцца." І Тамары падабаліся ягоныя грубаватыя жарты. Старалася дагадзіць. Бо заўсёды памятала своё падман: сказала, што зацяжарыла, а дзіця нарадзілася амаль праз год пасля Тамарынага “прызнання”.
Праўда, ён рэдка дакараў жонку за той падман, можа, разы два ўпікнуў за ўсё жыццё, дый то пасля сваркі. Ён ніколі не думаў, што яго Тамара, здаровая, гладкая, незмардаваная цяжкою працаю кабета, так раптоўна згасне. Калі парыўся з ёю ў лазні, заўсёды любаваўся ейнымі шыкоўнымі формамі. У апошнія гады яна пачала таўсцець, прычым не знізу, не ў клубах, а ў плячах і ў грудзях. Але і ў гэтым была свая жаноцкасць і вабная прыгажосць. Ейныя грудзі аказаліся, так бы мовіць, Ахілесаваю пятою, у іх і ўбіўся кляшнясты вусач — рак, які і звёў дачасна ў магілу яшчэ не старую жанчыну — Тамары не было і шасцідзесяці. Цяпер бы спісалі на Чарнобыль, але ж Тамара памерла за тры гады да аварыі на атамнай станцыі,. Значыць заўсёды была гэта праклятая анкалогія.
Бравусаў старанна умыўся, засіліў прыгаршчы вады, лінуў на грудзіну некалькі халодных кропель трапілі ў штаны, ён патупаў гумовікамі, быццам застаялы конь Рачная вада пахла яварам, водарасцямі, рыбінаю лускою, яшчэ нечым таямніча-прыемным. І дзе тут тая радыяцыя? Дзе смяротныя нукліды, разважаў Бравусаў, усё, як і раней. Нават рыбы паболела, бо паменела рыбакоў, а некаторыя і есці баяцца рачную рыбу, таму і не ловяць.
Ён узяў кашулю на руку і пайшоў да сваіх пакосаў. Ідучы, акінуў вокам вёску. Здаля яна па-ранейшаму выдавала вялікай і прыгожай, бо хаты амаль усе стаялі на сваіх месцах, дзве ці тры новыя пяцісценкі вывезлі ў суседнюю Белую Гару, а вось слупкі дыму над комінамі курыліся рэдка. Адшукаў свой двор — цяпер хата Мацвея Сахуты стала для яго амаль што роднаю, а сваю ў Белай Гары прадаў і перасяліўся сюды, у зону. Над страхою кучаравіўся тонкі сівы слупок дыму. Уявіў Марыну, якая завіхаецца каля печы, пэўна, пячэ дранікі, бо што ні кажы, ён зарабіў іх...
Бравусаў кінуў вокам далей. Каля Шамаўскага ручая цягнулася ўгору дымная сцяжынка — там жыў аднарукі Цімох Емельянаў, яшчэ гэткая сцяжынка праставала ў неба з-за купчастых вербаў — там дажывала век Вольга. Ейны сын, Пецька, якога змайстраваў ёй Цімох у пасляваенныя гады, цяпер паважаны чалавек, працуе брыгадзірам у Белай Гары, выгадаваў траіх дзяцей і матку не забывае, часцяком траскоча ягоны матацыкл. І ўсё нешта вязе ў матчын двор. Але і ад маці без гасцінцаў ніколі не вяртаецца.
Жывуць Хатынічы, хоць і слаба, але яшчэ дыхаюць. Бравусаў ведаў, што ў вайну вёску напалову спалілі немцы. Мацвей Сахута, Марынін бацька, будаваў новы дом, у яго сям'я перабралася пасля цёмнай і сырой зямлянкі, у якой давялося зімаваць жонцы з дзецьмі.
Бравусаў зноў узяўся за касу, прайшоў некалькі пракосаў і раптам пачуў сцішанае ржанне — спутаная Зорка быццам клікала яго. “Чаго ты хочаш, ваўкарэзіна? Хіба табе травы мала? Паіць цябе яшчэ рана”, — падумаў Бравусаў, пашукаў вачыма навязаную далей, на балоцвіне каля Градзі, Красулю. І ўбачыў Марыну — здалёк пазнаў па белай хусцінцы. Дый хто яшчэ мог ісці да яго?! Толькі Марына, даўняе каханне, якая ўсё-ткі стала ягонаю хоць напрыканцы жыцця. І хваля пяшчоты, любасці да гэтай жанчыны, у якой быў першым мужчынам, абрынулася на яго. Каб не я, так бы і звекавала дзеўкаю-цноткаю, падумаў Бравусаў, так бы і не зведала мужчывнскае ласкі.
Выплыў з памяці сонечны вясновы дзень. Бравусаў вяртаўся з Мамонаўкі-Парцюкоўкі, дзе начаваў у Просі. Быў ужо ўдаўцом, і таму не было куды спяшацца, не было каго баяцца: і Прося, і ён — людзі вольныя. Пенсіянеры. Каго і чаго ім баяцца? Людскіх абгавораў? Дык людзі заўсёды будуць гаварыць, але памянташаць языкамі, дый перастануць. А жыццё адно, адзінае, у кожнага сваё, і другога не будзе.
Прося, як дачулася пра смерць Тамары, нават сама аднойчы завітала да Бравусава: маўляў, вярталася з раёна, выйшла з аўтобуса, хоць магла гэта зрабіць каля пасёлка Казельскага — адтуль да ейнай хаты ўдвая бліжэй. Гаспадар пачаставаў яе, памянулі Тамару, запрашаў застацца, але Прося не згадзілася:
— Ну што ты, Усцінавіч? Яшчэ ложак не астыў пасля жонкі.... Прыедзь калі-небудзь да мяне.
— А дранікі будуць? — па даўняй звычцы выскаліўся Бравусаў.
— Чаму ж не? Будуць.
І ён прыехаў. І застаўся на ўсю ноч. Абое засумавалі па ласцы і пяшчоце не ведалі стомы. Да таго ж Прося імкнулася паказаць усё, на што была здатная. Яна спадзявалася, што Бравусаў прапануе жыць разам. Прося хацела гэтага і ў той жа час баялася... Памятала маладога партызана Бравусава, які хацеў яе, жонку паліцэйскага, і малых дзяцей паставіць да сценкі, але старэйшыя партызаны не далі. А потым Прося шмат гадоў тайна сустракалася з участковым. Пазней, калі ён выйшаў у адстаўку, бачыліся радзей.
Дамовіліся сустрэцца і ў той восеньскі дзень, калі Бравусаў прыязджаў да Крупадзёрава, але тое, што там здарылася, сарвала іхняе спатканне. Прося, калі дачулася пра смерць Крупадзёрава, адразу падумала: Валодзька справадзіў свайго хаўрусніка на той свет. Але пра сваю здагадку нікому не сказала, і з Бравусавым ніколі Крупадзёрава не згадвала. Жыццё прывучыла ўдаву паліцэйскага моцна трымаць язык на прывязі, бо ніводнае лішняе слова ёй не даруецца. Неяк пасварылася з суседкай з-за курыцы, якая ўбілася ў грады, дык тая злосна ашчэрылася: “Ах ты, гадаўка! Сучка паліцэйская...” — і пасыпала матам-пераматам.
О, каб хто ведаў, як праклінала Прося бяссоннымі начамі вайну, якая разлучыла з мужам, асіраціла яе дачку і сына. Не, старшы паліцэйскі, Сцяпан Варонін, не загінуў. У той дзень, калі пяцёра партызанаў пад камандаваннем Валодзькі Бравусава прыехалі арыштоўваць, Сцяпану ўдалося ўцячы, але яго паранілі ў нагу. У Саковічах у бальніцы зрабілі аперацыю, немцы ўзнагародзілі медалём за храбрасць. Разам з немцамі Сцяпан падаўся на Захад і апынуўся ажно ў Аргенціне, дзе жыве і зараз, мае новую сям’ю, сына, унукаў, зрэдку дасылае лісты Просі, дачцэ Ніне.
Дык вось, Бравусаў вяртаўся ад каханкі, ехаў цераз Хатынічы і сутыкнуўся з Марынай. Яна была ў цёмнай хустцы, цёмнай спадніцы. Бравусаў чуў пра смерць Мацвея Сахуты, спыніў каня, павітаўся, выказаў спачуванне.
— Дзякуй, Усцінавіч. Што тут зробіш? Ён сваё пражыў. Восемдзесят з гакам... Прымі і ты спачуванне. Чула, жонку пахаваў...
— На жаль, так, — уздыхнуў Бравусаў, твар ягоны спахмурнеў, перасмыкнуліся вусны, і ён адвёў вочы ўбок.
Марына не магла не заўважыць, што гэта было шчырае шкадаванне, нечакана для сябе самой дакранулася да яго рукі:
— Не бядуй. З таго свету не вернеш. У цябе ёсць дзеці, унукі.
У гэтых словах ён пачуў прыхаваную шкадобу, можа, нават дакор самой сабе, што іхнія шляхі не сышліся.
— Можа, памагчы ў чым? Конь жа ў мяне ў руках. Не саромейся, кажы, калі трэба.
— Ну, пад’едзь. Можа б, якога алешніку прывезлі на дровы.
І ён прыехаў. Прывезлі дроў. А потым была ноч на сенавале. І нічога ў іх не атрымлівалася. Цалавала Марына горача, уся гатовая аддацца, а далей нічога не атрымлівалася. Бравусаў злаваў на сябе, на яе. Марына супакойвала:
— Мне і так з табой добра. Не перажывай.
— Ну задзірванелая твая давалка.
— Не хамі, Валодзя. Я ні ў чым не вінаватая. Не знала я мужыкоў. Ты ж ведаў майго хлопца.У адным атрадзе былі.
Марына схадзіла ў хату, вярнулася, абняла яго, моцна пацалавала. І ў іх усё атрымалася.
А праз пару месяцаў былы ўчастковы перабраўся ў Хатынічы.
Усё гэта, быццам на кінаплёнцы, прамільгнула ў галаве Бравусава за лічаныя хвіліны, пакуль Марына набліжалася да яго. На плячы ў яе бялеліся граблі.
— Ну, дык ладнага ўжо ўкасіў. Пайшлі снедаць. Можа, я разаб’ю пакосы. Хай падсыхаюць.
— Разбіваць яшчэ ранавата. Хай вецер абвее. Але можна паспрабаваць.
Ён кассём, а Марына граблямі ўдваіх хутка разварушылі скошаную траву і пайшлі дадому.
