А тым часам Варка войкнула, быццам нечага напалохалася, эатуліла твар далоняй, адступіла колькі крокаў назад, і прамовіла, глытаючы словы:
– Ой!.. Ідзе... салдат ідзе!..
І ўсе павярнулі галовы на дарогу.
– Ці не з нашых хто? – бліжэй да Варкі стала Лізавета.
– На Сцяпана падобны... – углядаўся ўдалеч і дзядзька Хвядос.
Раіса не ўтрымалася, кумельгам кінулася наперад, але адразу ж спахапілася, апамяталася і спынілася, часта затрэсла галавой:
– Не... не... не-е...
– Не павінна быць... – няпэўна прамовіў і Хвядос.
Варка пацёрла дрыготкімі пальцамі шчаку:
– Вярнуўся... Адваяваўся нехта...
Лізавета ж глянула на райкомаўца:
– А можа і зусім вайна скончылася? А мы сядзім тут!.. А, райкомавец?
Райкомавец паспеў толькі хлюпнуць носам – не было яму калі баіць з жанчынай: перад ім, роўна ж як і перад усімі гутленцамі, стаяў салдат. Быў ён у пілотцы, гімнасцёрцы і надта запыленых ботах. Я адразу ж убачыў аўтамат у яго за плячыма, які амаль нябачным вочкам цаляў у зямлю. Гляджу, і Петрык уперыў вочы на зброю. Такая рэч і ў нас ёсць. Вось каму б маглі аддаць аўтамат, дык сал-дату. Толькі навошта яму? Наўрад ці возьме. З двух ствалоў адразу па немцах паліць не будзеш. А салдат часта ківаў людзям у знак прывітання – ад хуткага кроку і хвалявання не мог, падалося, гаварыць на ўсе грудзі. Зазіраў у вочы людзям, быцца некага шукаў. Але, відаць, не мог знайсці таго чалавека сярод нас. І тады ён загаварыў страстна і таропка:
– Землячкі! Добры дзень, землячкі!
– Добры, добры дзень табе, саколік! – бабка Ан-тося была тут як тут.
– Вярнуўся... – зноў прамовіла тое ж самае Варка.
– Ён вярнуўся, – замест салдата ўдакладніла бабка Антося.
– Званечан не сустракалі? – глядзеў на нас салдат, чакаў адказу. – Званецкі я, Міхайлы Канцавога сын. Га, людзі? Ну што ж вы маўчыце? Маці маю, Мар’ю Паўлаўну, павінны знаць. Настаўніцай яна была. Га? Дзетак жа вашых вучыла. – Салдат раптам паклаў сваю цяжкую далонь мне на галаву і я ажно ледзьве не прысеў – уго! – і спытаўся: – Брацікаў маіх не бачыў? Ваську і Мішу? Шыбку ў школе Васька з рагаткі разбіў... у пятым класе. Помніш? Мішка на два годзікі маладзейшы... Людзі! Што ж гэта вы маўчыце? Праездам я. На фронт едзем... У камандзіра адпрасіўся, пакуль хлопцы паабедаюць... Якраз прывал. Не сустракалі нікога з нашых?
Людзі маўчалі. І мы з Петрыкам – таксама. Хоць пра ўсё добра ведалі... Салдат жа не зводзіў з нас вачэй, і, цяжка дыхаючы, гаварыў:
– Была вёска – і няма... Забег, а там – бярвенні абгарэлыя, попел, вуголле чорнае... І печы стаяць... Па бярозцы, што пад акном пасадзіў, толькі і пазнаў хату... Дык што ж гэта? Што ж гэта, людзі? Нікога не бачылі, значыць... Нікога... А дзе ж яны павінны быць? А, людзі?
Першым знайшоўся райкомавец, ён паглядзеў на салдата і ціха прамовіў:
– У памяці нашай, салдат... У памяці...
Давячыся камяком у горле, Мікіта стараўся не сустракацца вачыма з салдатам:
– У свіран усіх... перад адступленнем... Згарэлі твае землякі, хлопец... Вось як... Ага...
Мужчыны, бы па камандзе, знялі картузы.
– Што-о-о?! – салдат нейкімі шклянымі вачыма каторы раз паглядзеў у той бок, дзе была некалі ягоная вёска. – Званечане згарэлі? Яны ж – жалезныя!.. Яны не згараць! Што вы гаворыце такое? Не згараць! Не згараць яны! Не-е-е-е!
І ён, нічога больш не сказаўшы, пабег не ў той бок, адкуль узяўся, а – наперад. Па дарозе сустрэўся яму дзед Грышка, той здзёр з галавы сваю аблезлую шапку, саступіў яму дарогу і адбіў паклон. А потым стары перахрысціўся і папраставаў да нас... Але што спазніўся ён сёння дык спазніўся: мала таго, што не паслухаў райкомаўца, дык той і цяпер мусіў абыйсціся без дзеда, бо сказаў:
– Камуністаў прашу застацца...
А які ж камуніст дзед Грышка? Усяродку ён, магчыма, такім і будзе, але чым дакажаш? Пакажы дакумент. А яго якраз і няма.
Засталіся Хвядос і Кацярына. Кацярына люляла на руках галавешку:
– А-а-а-а-а-а-а-а-а! А-а-а-а-а-а! А-а-а-а-а-а-а!
Паклыпаў дахаты і Петрык, а я залез на печ – больш ісці мне не было куды. І зусім не вінаваты, што падслухаў, пра што гаварылі райкомавец і дзядзька Хвядос. А спярша апошні скруціў сама-крутку, паглядзеў на важнага госця:
– Можа, паспрабуеце майго тытуню? Паёк. З-пад Бранску прывёз. У шпіталі хлопцы накідалі на развітанне. У падарунак быццам. Дзякуй хлопцам – на год, глядзіш, і расцягну.
Райкомавец працягнуў руку, і пакуль Хвядос сыпаў яму на далонь тытунь, скоса паглядаў на Кацярыну. Потым яны селі на бервяно.
– Адзін, значыць, камуніст?
– Пакуль адзін.
– Не густа...
– Скора мужыкі вернуцца... А мяне на фронце прынялі. Пад Вязьмай. Не збіраўся, шчыра скажу, а маёр кажа: «Ты, Сталетаў, варты». Ну, раз варты – вам, начальству, лепш відаць.
Нічога не адказаўшы на гэта, райкомавец асцярожна папытаў у дзядзькі Хвядоса:
– Пра Георгія, сына Тамаша, нічога не чуў? Гавораць... бытта... – Ён устаў. – Хоць добра. Гэта пакуль што размовы. Хоць і разумею, што полымя без агню не бывае. Але пазней, адчуваю, нам пра гэта ўсё ж трэба будзе гаварыць...
– Як пагнаў калгасную скаціну ў сорак першым, кажуць, дык і не напамінаў пра сябе. А што?
– Разабрацца трэба...
– Гэта праўда. Навошта людзям да часу настрой псаваць? Хопіць для іх і той болі, які перажылі, сцярпелі. А праўда усёроўна выплыве. Рана ці позна.
– Я пайду. Мне яшчэ ў Хатоўню трэба паспець сёння.
Дзядзька Хвядос таксама падняўся з бёрна, падаў райкомаўцу руку. Парукаваліся на развітанне.
– Раз ты адзін камуніст – быць табе старшынёй, – сказаў райкомавец Козыраў. – Нам з табой, Хвядос, цяпер на адной дарозе ісці. Пацягнецца яна ўгару – будзем караскацца... будзем лезці. Уніз жа пакуль ніяк нельга... Да сустрэчы. Вельмі ўдзячны лёсу, што з табой сустрэўся. Чалавек ты, бачу, адумны, разважлівы і паважаны сярод вяскоўцаў.
А я глядзеў на неба – хацелася ўбачыць, як прыляцяць буслы з выраю. Пакуль не відаць. Рана, мусіць. А што буслы вернуцца, паабяцаў і дзядзька Хвядос. Ён цвёрда сказаў: «Абавязкова вернуцца!».
Больш за ўсё я хацеў, каб нашы буслы вярнуліся. Асабліва пасля таго, калі наведаў нашу вёску рай-комавец Козыраў, важны госць .
5. ЦІХА ЯК!..
Ранічкай я звычайна злазіў з печы, мыўся і пытаўся ў дзядзькі Хвядоса, што рабіць будзем. Давай, загадвай. А той сёння паглядзеў на мяне вясёлымі вачыма, не так сур’ёзна, як заўсёды, усміхаўся і сказаў:
– Табе, Колька, у школу б. Яшчэ наробішся. Яшчэ напрацуешся. А пакуль давай снедаць.
Мы сядалі за самаробны стол і сёрбалі па чарзе з адной місы варыва – драўлянымі лыжкамі, якія сам выстругаў з ліпы дзядзька. Потым ён аблізваў сваю лыжку і глядзеў на неба: яму, небу, быццам і гаварыў:
– Ціха як!.. І заўтра будзе такая цішыня. Акурат так. Будзе. Мне можаш верыць. Не пусцім супастата да цябе. – І раптам пераводзіў позірк на печ. – Чуеш, печ? І цябе датычыць. Ціха як!.. Гэта не хухры-мухры, а цішыня. Вось яна, на далоні. Бы яблык. Яна – як сон немаўляці... ага... які яшчэ матчыну соску смокча... забаўку... Прывезлі яго з радзільні, паклалі ў люльку – асцярожненька так, як мінёр снарад, на выцягнутых руках – а самі бацькі на кончыках пальцаў ходзяць-клыпаюць. Няхай спіць, няхай... Моцненька, бесклапотна... Бацькам дзіцятка – што нам, людзям, цішыня... Баішся, каб не спалохаць яе, каб не спудзіць... А там мужчыны вернуцца. Яны вернуцца. Вось і Колькаў татка прыйдзе... – Дзядзька Хвядос паглядзеў на мяне, затрымаў позірк. – Ты іх, печ, помніш. Сядзелі яны ў хаце: мужыкі на цябе глядзелі, ты на іх. Неўзабаве вернуцца. Скора. І тады мы зруб узвядзём. З новых бёрнаў. Вунь яны ляжаць. Бачыш? Ляжаць, людзей чакаюць. І дах над табой паставім, печ, каб не сірацела ты больш пад голым небам. Каб па-людску, ага. Тваё месца ў хаце – не на вуліцы... Ты, можа, і крыўдуеш на мяне, што пад небам пакуль... Не трэба. Вось калгас крыху на ногі паставім – і тады адразу, ага... Не крыўдуй. Малайчына, што разумееш. Малайчына.
