— Піць не ўмеюць, таму і падшкраблі ўсіх. А трэба так: выпіў — і ў агарод на бок. Там хоць і надоўга заснеш, то ўсё роўна знойдуць, калі бульбу капаць пачнуць. Але свае, не міліцыя.
Сумны жарт.
Прыходзіла надоечы цётка Ганна. Цяжка ёй жыць адной. На агарод была махнула рукой — самой яго не ўпарадчыць, а на віно пенсіі не ха- пае. Людзі не пакінулі ў бядзе старую, корпаюцца. Нашы таксама дапамагаюць. То бацька што дапаможа, то маці выкраіць час, прыбя- жыць, а то і хлопцы, калі прыедуць на выхадныя. Усё ж цётка Ганна, Ганна Гаўрылаўна Панадысёва, першай прытуліла нас у Іскані, а ты, дарэчы, і нарадзіўся ў яе маленькай, але гасціннай хатцы. Яна часта ўспамінае цябе, не праміне спытаць: «Як там Мішка?» Паштоўку хоць бы не ленаваўся да свята пасылаць. Дробязь, а старой — радасць. Ёй цяпер няма ад каго нават і весткі атрымаць, мо калі ад унучак толькі, але ж яны побач, у Магілёве,— наўрад ці пішуць.. Гэта дзеўкі Колі, сына яе, старэй- шага. Волат жа быў хлопец! Прыгожы, здаровы, а хвароба і яго не пашкадавала — зваліла. Ён у апошні час адкрыта пра смерць гаварыў, з сумам толькі ў голасе, бо не бачыў уратавання. Горш, відаць, не бывае, калі ведаеш, што твае дні на гэтым свеце заканчваюцца і ніхто не можа цябе абараніць ад жорсткай хваробы.
Міцю, сярэдняга, прывёз на машыне ў труне Міхаіл Юрчанка, яны там разам у Піткяранце жылі. Ён так і не ажаніўся, а паўвека амаль было чалавеку. Пра нябожчыкаў кепска не гавораць, але што хаваць — піў... Яна, горкая, і скруціла ў рэшце рэшт, зрабіла сваё. Я і думаю: а хтосьці мог быць з ім шчаслівым чалавекам. Прыгажун. Ну, а пра Аркадзю чуў, ён самы першы памёр. Не пажадаеш і ворагу такога, што перанесла на сваім вяку Ганна Гаўрылаўна. Муж, ведаеш жа, з вайны не вярнуўся. Ця- пер адна.
Я часта заходжу да цёткі Ганны. Яна праслязіцца, прызнаецца:
— Аб адным шкадую, што Міцю не выратавала. Сны ж бачыла.,. Трэба было хоць бы цябе папрасіць ды з'ездзіць у Карэлію, забраць яго. Казаў Мішка, што піў і не еў. На рабоце цанілі, таму не выганялі — не было каму рабіць за яго. Лепш бы выгналі. Ой, Міцька, Міцька! Што ж ты нарабіў, сыночак? Я ж яшчэ, як ты ў горад паехаў, баялася за цябе. Характарам добры, сапсуе горад. Ён на работу не выходзіў, пакуль усе грошы не прапіваў, а тады ўжо рабіў дзень і ноч. На заводзе ведалі: пасля зарплаты Міцькі не будзе, прывыклі да гэтага, ён сваё зробіць... Так на рабоце і ўпаў...
Ты помніш, у цёткі Ганны была кніга, якую яна берагла, як самую дарагую каштоўнасць — евангелле. Усе пахаванні-адпяванні без яе не абыходзіліся. Ніхто, пэўна, так не верыў у бога ў вёсцы, як Гаўрылаўна. А калі пахавала трэцяга сына, перастала адразу ж, а людзям, што прыходзілі прасіць па першасці, не ведаючы пра гэта, гаварыла, махаючы рукамі:
— Няма бога.... Няма... Няма...
I тыя разумелі Ганну, ім заставалася толькі паспачуваць ёй.
Колькі вынеслі нашы цёткі Ганны! 3-за вайны. 3-за дзяцей...
Гады чатыры назад да Дня Перамогі каля брацкіх могілак паставілі дашчаты столік, лаўкі. Аднаго разу бачыў,як ранічкай, амаль на досвітку, прыйшлі сюды Еўдакія Пятроўна Храмцова і Лёксачка, што ў вулцы жыве. Прозвішча з галавы вылецела, прабач. Выклалі бабулькі на стол з вузельчыкаў ежу. Бутэльку таксама паставілі. Хлеб парэзалі. Чаркі напоў- нілі. Цётка Дуня змахнула слязу, падняла сваю чарку, загаварыла, ні на каго не звяртаючы ўвагі:
— Ну, жанішкі нашы, ну, родненькія, давайце вып'ем за перамогу.— I выпіла.— Закусвайце. Закусвайце, міленькія. Хлеб бярыце. Каўбаску, сын мой, Пецька, з Магілёва прывёз. Сала вось... Кансерва... Закусвайце... Чым багаты, тым і рады. Цяпер у нас, слава вам, усё ёсць. Сытна жывём. Зараз і піянеры да вас прыбягуць, кветкі прынясуць.. Сяльчане ўсе наве- даюцца з паклонам. А мы першыя з Лёксай, ледзьве раніцы дачакаліся...
Слухаў я цётку Дуню, слёз не стрымліваў — ад пачутага, расчулілі словы, кранулі глыбока. Колькі ж у сэрцы гэтай старой жанчыны дабры- ні, чалавечнасці? Чым змерыш?
Ты, відаць, пра Еўдакію Пятроўну ведаеш. Ці не? Яна ж цудам у вайну ўратавалася. Храмцовы схавалі ў сябе параненага чырвонаармейца, тады жылі яны на балоце, у канцы Негліва, а нехта даклаў немцам. Расстралялі ворагі ўсю сям'ю. А цёткі Дуні не было дома... Яна якраз дзіця чакала, муж ваяваў... Адна засталася. Як дзічка ў полі. А тут і дзіця на падыходзе. Не хацела нараджаць, прызнаецца сёння, бо навошта яму, немаўляці, усе гэтыя нечалавечыя пакуты... А цяпер і рада — сын Пятро амаль кожны выхадны дома, на ўласным «Масквічы» прыязджае. «Як бы я без яго?»
Я табе ўжо расказваў, як сустрэў Галіну Сцяпанаўну. Не прайшло, мусіць, і года, як з'явіўся ў Іскані Мікалай Кірылавіч Шульга — прыехаў услед за ёй, ледзьве скончыўшы педінстытут. Каханне куды не завядзе чалавека. Помню, сядзеў ён, ціхмяны, вастраносы, у акулярах, з разумным поглядам вачэй, на табурэце ў нашай хаце (бацькі — настаўнікі, і Галіна Сцяпанаўна, канечне ж, прывяла паказаць свайго выбранніка лёсу, пазнаёміць), раз-пораз цёр шкельцы акуляраў насоўкай, і калі знімаў іх, на носе добра былі бачны сляды ад дужкі — ажно чырвоныя.
Пра Мікалая Кірылавіча словы наперадзе, але, абганяючы падзеі, скажу, што ён, на маю думку, пакінуў у памяці вяскоўцаў самы яркі бадай што след з усіх людзей, якія жылі калі- небудзь у Іскані..
Галіна Сцяпанаўна гатавала вячэру. Дом яе прыляпіўся да школьнага двара, раней яна працавала дырэктарам, для зручнасці і жытло побач пабудавана. А калі дырэктарства было перададзена, засталася жыць, дзе і жыла,— пры школе. Новы дырэктар пабудаваў дом у іншым месцы, бо тут няма дзе — усё занята.
Убачыўшы мяне, прывеціла, замітусілася, запрасіла прайсці ў залу. «Дзеці, панаглядайце за плітой». На вачах слёзы... Яна паправіла хустку, якой была туга павязана галава, зноў пра ліст да мяне, зноў пра тое ж:
— Чаму так абышліся з намі? Нехта рашыў — і на табе! Ну, павінен калгас мільён, то хіба ён адразу і ляжа ў кішэню дзяржавы? 3 неба ўпадзе? Мільён — толькі прычына, зачэпка. Шкада мне ісканцаў. Жылі-былі... Я гарадская, але жыву тут каля трыццаці год, усё чую, усё бачу. I не збіраюся нікуды. Тут маё месца, сярод гэтых людзей, дзе магілка Кірылавіча. Да канца. Я і сама цяпер задаю сабе пытанне: а ці трэба так убівацца? Што тут страшнага? I, падумаўшы, усё ж адказваю: «Трэба! Хоць бы дзеля таго, каб не гулялі дарослыя дзядзькі ў дэмакратыю».
П'ём чай. Побач сядзяць дзеці Галіны Сцяпанаўны — Наташка і Жэнька, сямікласніца і першакласнік. Малодшы сын не помніць свайго тату. Старэйшая, Лена, вучыцца ў Гомельскім дзяржаўным універсітэце, завочна, а працуе ў Пакалюбічах, непадалёк ад горада, у дзіцячым садзіку. Маша пасля тэхнікума засталася ў Калузе. Валодзя паступіў у сельскагаспадарчы тэхнікум, на механіка. Жыве сям'я Галіны Сця- панаўны, як і пры Кірылавічы, трымае самую розную жыўнасць. Гледзячы на рукі гаспадыні, цяжка сказаць, што яна — настаўніца, тая га- радская інтэлігентка з манікюрам, якую бегалі мы сустракаць на шашу.
Працавітыя сялянскія рукі.
3 акна кватэры бачу гараж, у ім стаіць ужо колькі год «Запарожац».
— Не магу прадаць,— уздыхае Сцяпанаўна.— Ужо дзесяць гадоў, як памёр Кірылавіч, а машына стаіць. I ездзіць не ездзім. Не, не магу. Так і здаецца: вернецца Кірылавіч, гляне, а легкавушкі няма... Валодзя, можа, пасля тэхнікума сядзе за руль. Толькі, баюся, далёка ад мяне жыць будзе — калгас жа расфарміравалі, усе цяпер не затрымліваюцца, бягуць... Лягчэй было б нам, каб сын вярнуўся... Усё ж мужчына...
Успамінаем Кірылавіча. Гісторык быў цудоўны. Я смела паставіў бы яго побач з такімі настаўнікамі, як Шаталаў, Волкаў і іншымі. Ты ж ведаеш, упершыню дзеці ісканцаў пачалі вывучаць гісторыю не толькі ў класе, але і ў падарожжах па родным краі. Ён вадзіў нас па Беларусі. Тады многія вяскоўцы сваім дзецям пакуплялі веласіпеды.
Шульга марыў стварыць два музеі — школьны баявой славы і музей гісторыі калгаса. Першы ёсць, другі не паспеў. А матэрыял сабраў багаты. Напісаў гісторыю калгаса, нататкі пра кожнага ісканца, які не вярнуўся з Вялікай Айчыннай вайны. Гэта — каля пяцісот біяграфій. Потым адваяваў у калгасе стары клуб, ужо нават і рамонт пачалі рабіць.,.. Людзі ідуць сёння толькі ў школьны музей, дзе сабраны сотні экспанатаў, што расказваюць пра воінаў-вызваліцеляў вёскі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. На свята Перамогі прыязджаюць былыя франтавікі. 3 усіх куткоў краіны. Ад могілак, дзе пахаваны іх баявыя сябры, ідуць потым за вёску на пагост — да Мікалая Кірылавіча Шульгі, пастаяць там моўчкі, пакінуць кветкі. Яны ўдзячны яму, што ўвекавечыў памяць пра вы- зваленцаў і падараваў ім шчаслівую магчымасць сустракацца на зямлі, якая кожнаму франтавіку дорага не менш, чым тая, дзе нарадзіліся, дзе жывуць сёння.
