Айцец Сымон ачуўся, літары на старонках пачалі раставаць, прывід рассеяўся, і ён убачыў, што маці Анастасся застыла ля печы, ахопленая шкадаваннем. «Вялікая мудрасць даецца ў гэтай прытчы, - сказаў айцец Сымон. - Нельга глядзець у мінулае. Хто азіраецца - той, як стоўп нерухомы, на адным месцы стаіць». - «Нічога ты не разумееш, ойча, - ціха адказвала Анастасся. - Хто не аглянецца - у таго сэрца салянае. Што лепш?» - «Не трэба, маці Анастасся, - сказаў поп Сымон. - Мінулае ў вір часу ўпала. Шукаць яго - услед кідацца. Пагібель». - «Там пагібель і тут смерць, - сказала Анастасся. - Вось, - яна дакранулася да расы, - сама па сабе журуся». - «Чаго ж журыцца, - уздыхнуў поп Сымон. - Жыццё ідзе...» Тут ён спахапіўся, але слова ўжо вылецела, закранула маці Анастассю, і ў вачах яе ўзнік той суровы прыжмур, калі цераз балоты і лясы, цераз паўтысячу вёрстаў бачыла яна Полацак і пачатак сваіх бедстваў. Так, жыццё ідзе, думала Анастасся, бяжыць час. Вось поп Сымон, дзесяць год назад сівога валаска не было, кучары на плячах ляжалі, цяпер парэдзіліся, і зусім стаў Сымон сівы.

- Колькі табе гадкоў, поп Сымон? - спытала яна. Поп здзіўлена задумаўся, падлічваючы свой век.

- Хто яго ведае, - адказаў ён з няпэўнасцю. - З паўсотні хутка. А табе, маці Анастасся?

- І мне шмат, поп Сымон. У чатырнаццаць мяне ў Кіеў павезлі, дваццаць год, як Ізяслаў нарадзіўся. Во колькі жыву - трыццаць пяць.

- Маладая ты, маці Анастасся.

- Сто гадоў мне, поп Сымон. Тры жыцці пражыла. Усе паднявольныя. Зашмат на адну душу. Хочацца чацвёртага, свайго - хоць бы адзін дзень пажыць.

Поп Сымон паглядзеў на яе з літасцю.

- Што, думаеш, ці будзе тое, чацвёртае? - дакарыла Анастасся.

- Пажадаеш - будзе, - адказаў поп Сымон. - Толькі якое?

- Баішся? - спытала Анастасся.

- За цябе баюся, маці Анастасся.

- А чаго баяцца? Вось цябе білі - а ты жывы.

- Бог засцярог, - сказаў айцец Сымон.

- Білі напаўсілы, - запярэчыла Анастасся.

- Білі без літасці, - сказаў Сымон. - Бог засцярог, выратаваў. За яго веру білі.

- За яго веру яго самога забілі, - не пагадзілася Анастасся. - Нашто яму цябе засцерагаць, поп Сымон?

За сцяной зарыпеў снег пад цяжкімі ботамі, і заціх рып каля акенца. «Сыч! - крыкнула Анастасся. - Чаго мерзнеш на вуліцы, як той сабака? Уваходзь!» Праз імгненне дзверы адчыніліся, і ў хату ступіў мужык за сорак гадоў - чырванаморды, з бляклымі, пустымі вачыма. На поясе паверх кажуха віселі ў яго меч і шырокі нож. «Куды ж так узброіўся? - спытала маці Анастасся. - Ці вайна?» - «Чарга на варотах стаяць», - адказаў Сыч. «Хіба тут вароты? - спытала Анастасся. - Ці тут загадалі стаяць?» - «Праходзіў міма», - весела схлусіў Сыч. «Так і ішоў бы міма, калі ішоў!» - сказала Анастасся. «Вось іду», - згадзіўся Сыч і выйшаў.

- Эх, поп Сымон, - уздыхнула Анастасся, - адкрыла б табе, чаму дазваляю Сычу парожак пераступаць...

- Скажы, - пагадзіўся Сымон.

- Не, шчырасць тваю шкадую.

Поп Сымон не стаў настойваць.

- Ці ведаеш, маці Анастасся, у які год жывём? - спытаў ён. - Хрысту тысяча год!

- Ну і што, поп Сымон?

- Добры будзе гасподзь да таго, хто верыць.

- А хто не верыць?

- За што ж яму дабрадзейства, калі не верыць?

- Дык што тут нязвыклага, поп Сымон? Так усе жывуць. Нахіліся - прывечу.

Поп Сымон заёрзаў па лаўцы.

- Схіліцца, маці Анастасся, - адно, узвысіцца праз веру - другое. Дух свабодны. Няўжо не разумееш?

- Дух свабодны, а сядзець буду тут, так?

- Дух свабодны - усё роўна дзе быць, - сказаў поп Сымон. - Тут, там, яшчэ недзе - роўная радасць.

- Каму радасць? - насупілася маці Анастасся.

Але тут, гасячы іскру спрэчкі, загучала царкоўнае біла. Медны гул плыў хвалямі, заклікаючы ў царкву да малітвы. «Пойдзем, маці Анастасся», - прымірэнча сказаў Сымон. Анастасся апранулася ў стары кажушок, выйшлі на двор. Са сцен агароджы спяшалася пагрэцца ў царкву варта. І Сыч, угледзеўшы маці Анастассю ззаду папа, подскакам панёсся да царквы.

Айцец Сымон на вачах людзей не азіраўся на маці Анастассю, а калі азірнуўся - не было яе побач з ім, кіравалася Анастасся да варотаў. Засмучаны айцец Сымон прыкаваўся позірком да чорнай маленькай постаці, што па стромкай абледзянелай лесвіцы падымалася на вежу. «Асуджаная, - падумаў поп Сымон. - Асуджана маці Анастасся. Замала ёй таго, што ёсць, большага не атрымае, а даўніну не вярнуць. Так і будзе пакутаваць да немачы». Айцец Сымон перахрысціўся, папрасіў у Хрыста прасвятліць душу інакіні Анастассі і сумна ўвайшоў у царкву. Маці Анастасся ў гэты міг уваходзіла ў вежу. Тут быў вартаўнік. Яна кіўнула яму і па драбіне ўзлезла на назіральны ярус. Знаёмы да кожнага дрэўца далягляд адкрыўся ёй. Звычайна позірк яе пачынаў слізгаць па Свіслачы, у думках адольваючы няблізкі шлях да Бярэзіны, а па ёй да рэчкі Сургут, а па ёй у возера Плаўе, а затым па Эсе, Упле ў Дзвіну - і ў Полацак. Гэта была яе вячэрняя малітва - уяўна рухацца па гэтай звязцы рэк і азёраў, набліжаючыся да Ізяслава, ці ўяўляць на гэтых рэках ягоныя стругі, якія прыходзяць у Заслаўе нечакана для яе. Але сёння свежая спрэчка з айцом Сымонам перашкаджала ёй марыць. Асабліва ж дапякалі словы «роўная радасць». Маці Анастасся разумела, што такая радасць, да якой заклікаў яе поп Сымон, магчымая, ды толькі для каго іншага. Для яе яна немагчымая: прыняць яе азначала пагадзіцца, што Дабрыня, Уладзімір, стары Кірыла абышліся з ёй па-чалавечы, і, адабраўшы адно, далі наўзамен роўнае...

Маці Анастасся ўсвядоміла, што неадрыўна глядзіць на крыж. Вялікі, сшарэлы пад дажджамі крыж стаяў на месцы былога капішча; колькі гадоў назад яго паставілі людзі намаганнямі папа Сымона, каб асвяціць старадаўняе чорнае месца ахвярніка тутэйшым багам. Але маці Анастасся памятала, як загінуў тут вяшчун, і як пахавалі яго, і курган над яго прахам быў паблізу крыжа; суровы крыж быў падобны на таго старога. Іншы раз яна зайздросціла яго гордай смерці; стары ўзнікаў у памяці ў цяжкія хвіліны, калі яна зачынялася ад люддзей, калі не магла зразумець, чаму жыве і жыве сваё нуднае, абрыдлае жыццё. Ён не разлучыўся з тым, што любіў; яго не развялі з яго святыняй, ён не даў сябе адлучыць. А што ён рабіў бы зараз, падумала Анастасся, калі б у дзень хрышчэння горада яго не забілі? Сек бы па начах гэты крыж, варагаваў з папом Сымонам, чакаў бы яго на дарогах, як іншыя вешчуны; з адчаю і злосці пінаў бы яго нагамі, біў кіем... Ён не горшы за папа Сымона, а можа, і мацнейшы - а былі б яны ворагі. Мяняюцца людзі на свеце... Сышоў вяшчун - прыйшоў поп Сымон; розныя ў іх праўды. Быў у Полацку бацька князь Рагвалод - цяпер яе сын князь Ізяслаў. Бацька яе любіў і, баронячы яе, загінуў; сын не бароніць яе і да яе не едзе... Чым адурманілі яго памяць? Што ўтрымлівае яго?..

Ледзяны парыў ударыў Анастассю ў твар, быццам хацеў пагасіць звернутыя да сына пытанні, і маці Анастасся паслухмяна падпарадкавалася і падумала сама сабе: чаму не пойдзе яна да Ізяслава? Што перашкаджае ёй вырушыць у дарогу? Гэта дзесяць, сем, ну, пяць год назад яе маглі затрымаць. Тады цівун Серада непакоіўся - дзе яна? Ці ляжыць ніцма, ці сумуе на Свіслачы, пакутуе, сядзіць пры хворых, лаецца з папом - усё яго не займала, абы не знікла. Бо хоць і зрабілі яе чарніцай, і назвалі Анастассяй, заставалася яна княгіняй, і ў Полацку сядзеў князем Ізяслаў, а ў Ноўгарад перайшоў з Растова Яраслаў, а новы горад Уладзімір аддалі яе малодшаму сыну Ўсеваладу, і ў кожны з гэтых трох гарадоў магло павесці яе жаданне жыць. А потым усе пра яе забыліся. Састарэў і дажывае век Дабрыня. Старэе і нудзіцца са сваёй цароўнай Уладзімір. Адрахлеў цівун Серада, і здаецца ёй праз уласную нямогласць, што і яна знясіленая... Ды ніхто не ведае, што яна не жыла, а чакала. Вось што не дазваляе ёй пайсці. Пайсці - азначае прызнаць, што не дачакалася. Але і сын не ведае, як доўга яна чакала. Яна растлумачыць, ён зразумее з паўслова, ён прыбудзе... Ён прыедзе, запросіць яе, і разам з ім яна пройдзе пад гэтай вежай, і ён павязе яе па Свіслачы, Бярэзіне, Сургуце, Дзвіне, тады спраўдзіцца сэнс яе шматгадовага цярпення... Ён павінен знаць, што яна чакае. Ён нічога не ведае пра яе. Яму гавораць, што яна адварацілася ад свету і моліцца, і задаволеная гэтым. Але нашто князю пакорлівая маці-чарніца? Ён павінен дазнацца, што яна не скарылася... Ён уведае, і тады ён ачуецца, і памяць падкажа яму даўні мацярынскі шэпт, і ён насмеліцца і вырашыць. Душа яго ўзвысіцца... У гэтым яе абавязак, яе доўг, яе апошняя мара. Гэтую мару яна ажыццявіць. І не трэба гадаць і думаць, якім будзе канец, спыніла сваю думку маці Анастасся. Трэба марыць і выконваць...