Мiхась Зарэцкi

Спакуса

Апавяданне

Стораж Бяздзедаўскай святадухаўскай царквы, маленькi, увесь кудлаты, абшарпаны чалавечак, стаяў перад сваiм бацюшкам у постацi чалавека, якi развязвае нейкае надта важнае пытанне i так заклапочан, што проста й сказаць нельга...

Ён, праўда, прыйшоў толькi затым, каб узнаць - цi будзе заўтра адправа цi не, i ўвесь яго абавязак у гэтым выпадку складаўся з таго, каб дачакацца бацюшкавага адказу, пацерцiся трохi ў бацюшкавай кухнi i тады - або з паважным вiдам пасунуцца да званiцы i, спакваля ўзабраўшыся па небяспечных сходнях, баўкнуць разы са тры ў стары пабiты звон, або з такiм жа паважным вiдам пашыбаваць у блiжэйшую вёску да свата Карнея. Але ў бацюшкi быў гэткi недалужны, пакорны i маркотны выгляд, што ён не мог больш нiчога зрабiць, як толькi зморшчыць свой твар да таго, што ён стаў падобны на сушаную дулю, i гэтым паказаць, што ён не менш за бацюшку не ведае, што рабiць.

Па праўдзе сказаць, дык ён знаў, што трэба рабiць, i нават дзiвiўся, чаму гэта бацюшка не дагадаецца, але... на тое бацюшка...

- Яно-то народу не надта многа будзе... Бачыце, бацюшка, праца самая... але iзноў падумаць, як жа ж i без абеднi...

I стораж развёў рукамi.

Бацюшка, старэнькi i такi самы маленькi, як стораж, але "благаабразны", стаяў ля стала i ў задуме тарабанiў па сталу пальцамi. Вочы яго былi ўпяты ў раскалмачаны дашчэнту сторажаў лапаць, i ў iх вiдаць быў смутак. Што ён думаў у гэты час, якiя думкi луналi ў яго сiвенькай галаве, - невядома.

Стораж пастаяў трохi i гукнуў яшчэ раз, асцярожна дадаўшы ў свой голас трохi настойнасцi:

- Народу-то не будзе, але...

Бацюшка перавёў свае вочы з лапця на сторажаў твар - не менш раскалмачаны за лапаць - i нiчога не сказаў. Цiхiм крокам адышоўся к акну.

Стораж трохi паварушыўся, патаптаўся - балазе бацюшка задам стаў i не бачыць - i, кашлянуўшы, прагукаў ужо з большай настойнасцю:

- Народу-то, напэўна, не будзе!

На гэты раз ён нават не дадаў "але" i ўжо спадзяваўся, што канец будзе такi, якога ён i жадае... Але бацюшка раптам схамянуўся, абярнуўся да яго i сказаў голасам, у якiм чувалася нейкая сумная рашучасць:

- Во што, Сiдар: цэрква - гэта не тэатр, i мы не павiнны спыняцца перад тым, што не будзе народу. Богу ўсё роўна - цi поўная цэрква цi не.

- Ды гэта так, вядома... Дык, значыць, пазванiць?..

- Званi, званi, Сiдар!

- Пайду пазваню...

Ён спакваля павярнуўся i пасунуўся к дзвярам, але ля самых дзвярэй спынiўся i, сам не ведаючы навошта, спытаўся:

- I ютраня будзе?

- Ну, дык як жа... Што ты гэта, Сiдар, пытаеш?

Сiдару трохi сорамна стала, што не ў лад спытаўся, i ён шыбчэй выйшаў за дзверы.

Праз колькi часу сiпла закашляў звон i абудзiў ваколiчныя палi. Людзi не пачулi гэтага звону, бо царква з папоўскай i дзякоўскай сялiбамi стаяла наводшыбе, i да блiжэйшае вёскi было вярсты дзве, але папоўскiя куры, якiя вандравалi вакол царквы, знецiкi распалохалiся, i iх павадыр, чырвоны блiскучы певень, загвалтаваў, перамагаючы звон:

- Куд-кудак-так-так-так-так!..

* * *

Назаўтра бацюшка дужа здзiвiўся: чаму гэта так рана зазванiў Сiдар? Ён не ведаў, што ў таго быў пэўны рахунак: калi поп паслухае i раней прыпрэцца, то можна будзе раней да свата пайсцi, а калi не - усё роўна страта невялiкая... У адзiн звон ён можа хоць цэлы дзень званiць: гэта ж не тое, што ва ўсе. Нават весялей... Стаў гэта ля акна, вяроўку зачапiў за нагу дый дзiвуйся наўкола. Можна нават i пiпку засмалiць. А нага ўжо па звычаю сама торгае.

Бацюшка пiльна сабраўся, апрануў гэткую старэнькую, як i сам, расу з шырачэннымi рукавамi i пайшоў у царкву. Раннi халадок прыемна асвяжыў яго, а сiплы голас звону напамянуў аб чымсьцi старым, нязменным i цягучым, як бесканцовая нiтка.

Раптам звон чагось спынiўся, але праз хвiлiнку з падвойнаю сiлай загвалтаваў сiпла-паспешна, быццам хто яго душыў.

- Гвалт-гвалт-гвалт-гвалт!..

I да яго далучылiся хорам другiя - тонкiя i прарэзлiвыя:

- Ай-яй-яй-яй-яй!..

Бацюшка перахрысцiўся. Ужо, дзякуй Богу, трыццаць год, як яго спатыкае гэты ўрачысты трызвон.

Але сягоння трызвон быў асаблiва гучны i злосны, бо Сiдар бiў як мага, радуючыся, што яго план - выманiць раней папа - спраўдзiўся.

Царква была пустой. З халоднага змроку маркотна выглядалi нерухомыя твары святых. Было цiха, як у магiле, i толькi на клiрасе таемна шапацелi пад дзякавымi пальцамi лiсты кнiг. Бацюшка па трыццацiгадоваму звычаю спынiўся ў парозе, адбiў тры шчырых паклоны i тады толькi пайшоў уперад. Крокi гулкiмi водгукамi кацiлiся па царкве.

Бацюшка ўвайшоў у алтар. Вакол стаялi i ляжалi розныя "святыя" рэчы. За доўгi час службы бацюшка так прывык да iх, што яны здавалiся яму блiзкiмi, роднымi.

Прыйшоў Сiдар i пачаў дзьмухаць у жар. Рабiў гэта ён так шчыра, што па ўсёй царкве панёсся моцны сап, i царква на момант стала падобна на кузню.

Бацюшка апрануў абшарпаную, страцiўшую ад доўгага ўжывання свой сапраўдны колер, рызу. Дзяк на клiрасе паважна й працяжлiва адкашляўся.

Сiдар ужо насыпаў жару ў кадзiла i, спяшаючыся, нёс яго к папу, на хаду ўсё яшчэ дзьмухаючы ў яго так, што з яго бухалi iскры, як з паравiка. На сваiм напружаным твары ён выяўляў гэткую рупнасць i паспешнасць, быццам ад таго - цi падасць ён у пару папу кадзiла, цi не падасць - залежаў лёс усяго свету.

Поп зiрнуў на яго карузлыя ад працы рукi i ўспомнiў, што матушка ўчора казала, што трэба наладзiць драбiнку ў кароўнiку. Благаслаўляючы кадзiла, ён сказаў Сiдару:

- Я тут, Сiдар, кадзiла сам вазьму, як трэба будзе, а ты йдзi к матушцы, яна табе пакажа там - драбiнку наладзiць трэба.

Сiдару гэта ўпадабалася, бо яго дужа цягнула з гэтае пустое самотнае царквы на светлае вольнае паветра. I ён, забыўшыся аб тым, што знаходзiцца ў царкве, голасна загаманiў тонам спраўнага майстры:

- А я, бацюшка, тое дрэўка вазьму, што на цвiнтары валяецца. Яно нiшто яшчэ...

- Тс! - перапынiў яго бацюшка, i ён, схамянуўшыся, спрытна пашыбаваў з царквы...

У царкве засталiся поп i дзяк адзiн на адзiн. Пачалася адправа.

Неяк дзiка зычэла ў бязлюднай царкве гэтая голасная малiтва двух чалавек. Зусiм не падобна было да набажэнства. Быццам проста сышлiся два чалавекi i, ад нечага рабiць, пачалi перагуквацца адзiн з адным. Поп нешта бурчэў сабе пад нос у алтары, а дзяк адно i тое самае "Госпадзi, памiлуй" выводзiў з такiмi пералiвамi i на столькi ладоў, што яно ў яго выходзiла то на манер "каробачкi", то на манер "Ах, зачем эта ночь", а часамi нават чувалася ў iм нешта падобнае да апошняе часткi "Iнтэрнацыяналу". Дзяку, вiдаць, надакучыла вечна адно й тое самае, i ён цяпер - балазе нiкога няма стараўся гэта "адно й тое самае" аздобiць, улiць у яго штось новае i весялейшае.

У вокны заглядала вясёлае сонца i, дзiвуючыся, кiдала то туды, то сюды свой цiкаўны погляд. Пад гэтым поглядам твары святых на iконах быццам аджывалi i неяк плюшчылiся, моршчылiся, недавольныя, мусiць, тым, што робiцца тут каля iх у гэтым "святым" будынку.

I вось здарылася нешта дзiўнае, небывалае.

Дзяк чытаў "шастапсалмiе". Чытаючы, ён таксама выводзiў на ўсякiя лады, i яго голас то ўздымаўся на самыя высокiя ноткi, то раптам спускаўся ўнiз i - што люгашка ў балоце - рыпеў слабай надтрэснутай актавай.

Поп, ад нечага рабiць, сеў у вялiзнае старадаўнае крэсла, што стаяла ў алтары, i задумаўся... I тут - д'ябал павярнуўся каля яго, цi што, - але ў галаву к яму палезлi самыя непрыстойныя думкi. Ён азiрнуў змораным поглядам алтар, спынiўся на кожнай рэчы i - не пазнаў усяго гэтага.

Трыццаць год праслужыў ён у гэтай царкве i за трыццаць год нi разу не задумаўся аб тым: што ўсё гэта, навошта гэта i г.д. Усё ён прымаў як ёсць, да ўсяго адносiўся з заўсёдашняй, загадзя нарыхтованай, набожнасцю, як да святога. I вось цяпер раптам, нi з таго нi з сяго, усё змянiлася... Быццам нешта адляцела ад святых рэчаў, быццам святы дух iх пакiнуў, i яны здалiся яму проста звычайнымi, даўно знаёмымi рэчамi, гэткiмi самымi, як i тая шафа, што трыццаць год стаiць на адным месцы ў яго кабiнеце, як i той малюнак, што ўвесь аблупiўся, а ўсё яшчэ вiсiць над яго ложкам.