Палiтыка пазванiў i прывялi Шаркевiча.
- Пазнаеце адзiн аднога, сябры?
Раман пакiнуў пытаньне без адказу.
Палiтыка пачаў званiць. Хутка ў вялiкi пакой Палiтыкi ўвялi пад зброяй пяць чалавек, у тым лiку i Генадзя Кандраценю. За сьпiною ў кожнага з iх пасталi чырвонаармейцы з вiнтоўкамi. Як толькi прыведзеныя селi, увайшлi двое ў ваеннай форме, на выгляд - высокае начальства. Палiтыка i двое ягоных паплечнiкаў павайсковаму аддалi iм чэсьць. Высокае начальства села за стол, пакрыты чырвоным сукном. Паабапал начальства селi сьледчыя. У пакой "Галя" ўвяла Камоцкую.
Узьняўся Палiтыка:
- Гэта яшчэ ня суд. Суд будзе. Справядлiвы, але бязьлiтасны суд.
Палiтыка сеў, а адзiн з высокага начальства - высачэзны i кантаваты падняўся, вiдавочна, прызвычаены гаварыць стоячы.
- Я займаюся даўно вашаю справаю, арыштаваныя! - пачаў ён. - Канешне, ня толькi вашаю аднэй справаю, а й сотнямi падобных. Карацей - я вывучаю нацдэмаўскую справу ва ўсебеларускiм маштабе. Але я не гэта хачу сказаць. Я тут зараз хачу падчыркнуць адзiн факт, якi вы, можа, не дастаткова ясна ўяўляеце сабе, а менавiта зьнiтаванасьць нацдэмўскай кантррэвалюцыйнай шпiгунска-дывэрсыйнай арганiзацыi, сцэнтралiзаванасьць яе. Ды як-бы нi была сцэнтралiзаваная гэтая арганiзацыя, цэнтра, я ўпэўнены, вы ня ведаеце, i такому адгалiнаваньню, як, скажам, ваша ў Вышэйшым Пэдагагiчным Iнстытуце можа здацца, што яно нi з кiм i нi з чым ня зьвязанае, што яно самастойнае, народжанае мясцовымi ўмовамi, нявiннае, бяз мэты i кiрунку адгалiнаваньне. Болей таго - вы можаце сказаць, што вашая ячэйка (умоўна назаваём яе гэтак) жыла штодзённым студэнцкiм жыцьцём i нiчога такога не рабiла, чаго-б нi рабiлi i ўсе. I мы гатовы нават згадзiцца з гэтым. Бальшыня членаў (бяручы гэта слова не фармальна) вашай нацдэмаўскай ячэйкi ў Пэдiнстытуце, сапраўды, усяго толькi й рабiла, што чытала забароненую нацыяналiстычную лiтаратуру, шукала яе, i найчасьцей шукала яе таму, што яна забароненая лiтаратура. Бальшыня з вас ня лiчыла гэта нейкiм праступствам перад савецкай уладай. I я нават скажу тут, што ў дадзеным выпадку ня вы вiнаваты перад савецкай уладай, а яна перад вамi. Бо-ж гэта яны, мясцовыя органы савецкай улады, пазбавiлi вас гэтай лiтаратуры. Пад рубрыкай забароненай лiтаратуры апыналася найiстотнейшая частка беларускай лiтаратуры, i нам зусiм зразумела ваша прыродная, натуральная цяга да яе. I гэта нiякая не нацдэмаўшчына! Нацдэмаўшчына пачынаецца там i тады, калi нехта гэтую вашую натуральную цягу ськiроўвае ў iншы бок i надае ёй палiтычна-iдэялагiчны характар, а ў некаторых выпадках прост улучае яе ў сфэру шпiгунства, здрады i дывэрсыi. Хто накiроўвае i ўлучае, запытаецеся вы? Адкажу адразу - ваш Цэнтр. Дзе ён i якi ён? I вось над гэтым трэба затрымацца... Да тых пор, пакуль у Вышэйшым Пэдагагiчным Iнстытуце пэўная група студэнтаў (досыць вялiкая) толькi чытала забароненую лiтаратуру, захаплялася ёю, сябравала памiж сабой i ня думала, што яна кантррэвалюцыйная група, да тых пор гэтая група ня была небясьпечнай для нас. I мы ня лiчылi яе нацдэмаўскай групай. Але з часу, калi яе намацаў сваiмi шчупальцамi Цэнтр, калi яна сталася ўцягнутай iм у агульную арганiзацыю, яна зрабiлася небясьпечнай для нас. Вось чаму вы апынулiся тут. I тут я вам скажу адзiн сакрэт (прамоўца ўсьмiхнуўся) гэтаю начой, лiтаральна паўгадзiны таму назад, органы НКВД (прамоўца пасур'ёзьнеў) дадаткова арыштавалi сорак студэнтаў ВПI. Яны цяпер тут, разам з вамi. I ўсё гэта толькi таму, што яны ўцягнутыя, няважна - разумеюць яны гэта, цi не. Яны апынулiся ў засягу Цэнтра, i з гэтага часу перасталi быць савецкiмi студэнтамi.
Гэта адзiн бок, якi я тут хацеў адцемiць. Ёсьць яшчэ iншы, аб якiм i будзе мова... Самi па сабе вы для нас - ноль. I мы ня сталi-б з вамi вазёкацца, надаваць вам нейкае значэньне, набiваць вам цану - вы ня вартыя, кажу, усяго гэтага. Нажаль... (прамоўца затрымаўся) нажаль, запахла порахам. Мы яго ўжо чуем, хоць яшчэ й на вялiкай ад нас адлегласьцi. Вы зьяўляецеся тым порахам, на якi разьлiчвае наш вораг. Так што ўсё, што мы робiм, нi больш, нi менш санiтарнае мерапрыемства. Гэта iншая рэч, што аднаго санiтарнага мерапрыемства мала для нас i мы змушаныя часамi ўжываць больш радыкальныя сродкi... Усiх вас ня так ужо й шмат, але мы бярэм пад увагу, што ў кожнага з вас ёсьць бацькi, браты, сёстры, сваякi i разам - гэта ўжо вунь якая армiя!..
Да гэтага часу прамоўца гаварыў i не глядзеў на арыштаваных. Ягоны зрок быў ськiраваны ўвесь час на чырвонаармейцаў, што стаялi ззаду зьняволеных i былi быццам мiшэняй для прамоўцы. Цяпер прамоўца затрымаў свой зрок на зьняволеных i, перачакаўшы часiну, зноў пачаў, але ўжо зьмененым, нiжэйшым тонам.
- А потым i яшчэ адно - гэтак званае нацыянальнае пытаньне. Скажу катэгарычна й шчыра (у НКВД гэта можна сабе дазволiць), што гэтае пытаньне здымаецца намi з парадку дзённага, як пытаньне, якое не забясьпечвае цэласьцi савецкае Расеi. Вырашыць пазытыўна нацыянальнае пытаньне, значыць - разбурыць Савецкi саюз, а мы на гэта нiколi ня пойдзем. Так што, уласна кажучы, беларускае пытаньне ня мае будучынi. Разьвязаць нацыянальнае пытаньне ўнутры iмпэрскай Расеi немагчыма, i ваш Цэнтр разумее гэта. Вось чаму разьвязкi нацыянальнага пытаньня ён шукае вонках. Адсюль - арыентацыя Цэнтра на буржуазны Захад, у сяньняшнiх умовах - на Польшчу й Нямеччыну.
Прамоўца паглядзеў на гадзiньнiк i загаварыў хутчэй.
- Я ня сьледчы. Вашыя сьледчыя сядзяць побач мяне i яны канчальна разьвяжуць вашае пытаньне. Побач дзяржаўнай функцыi, якую НКВД выконвае, у яго ёсьць яшчэ функцыя ўзгадаваўчая. Я тут i выступаю з гэтай мэтай i спадзяюся, што маё выступленьне дапаможа вам разабрацца ў сутнасьцi справы i стаць на шлях супрацоўнiцтва з вашымi сьледчымi.
Прамоўца спынiўся, узяў з стала паперы, якiя ляжалi перад iм, i, гледзячы ў iх, пачаў:
- А вось i той Цэнтр, аб якiм я гаварыў. Усё, што я хачу тут зрабiць, гэта пералiчыць некаторыя з iмёнаў, якiя складаюць цi складалi гэты Цэнтр: Iгнатоўскi, Балiцкi, Адамовiч, Чарвякоў, Убарэвiч i некаторыя iншыя. З прысутных тут цэнтраўцаў вы бачыце чатырох: Жылуновiча - Цiшку Гартнага, Дайлiдовiча - Алеся Дудара, Касянкова - Мiхася Зарэцкага, Кудзельку - Мiхася Чарота. Прашу ўзьняцца!
"Цэнтраўцы" паднялiся.
Раман Корзюк, а таксама Кандраценя з Шаркевiчам глядзелi на iх без асаблiвага зьдзiўленьня. "Цэнтраўцы", слаба ўсьмiхаючыся, паголеныя i ў гарнiтурах, бяссэнсоўна i ледзь прыкметна паварочвалiся направа i налева, кланялiся, быццам перад iмi была сапраўды вялiкая аўдыторыя.
- Сядайце, калi ласка!
"Цэнтраўцы" селi.
- Гэта, так сказаць, навочны вам прыклад. Возьмем цяпер вас самiх, ячэйкаўцаў. Хто вы i што вы? Хто вамi апякуецца? Кандраценя, устаньце!
Кандраценя ўзьняўся i ўсе мускулы на ягоным твары зайгралi, аляiстыя вочы засьмяялiся, забегалi.
- Кандраценя - гэта вельмi важнае зьвяно ў нацдэмаўскiм ланцугу. Яго перакiнула да нас яснавяльможная Польшча i ён лазiў тут у нас даволi доўга. Зьнюхаўся з нашым начальнiкам пагранзаставы i з ягонай дапамогай перапраўляў за мяжу забойцаў, дывэрсантаў i розных кантррэвалюцыянэраў, у тым лiку сям'ю Корзюкаў. Працаваў i на iдэалягiчным фронце. Фармальна не належыў да ячэйкi ў ВПI, але накiроўваў яе праз Рамана Корзюка. Сядайце, Кандраценя!
- Шаркевiч!
Узьняўся Шаркевiч.
- А гэта вось Кандраценеў памочнiк, выканаўца ягоных плянаў. Знаўца гранiцы i майстра пераходзiць яе! Сядайце, Шаркевiч!
- Корзюк.
На ўвесь свой рост падхапiўся Корзюк.
- А гэта вось, бачыце, галоўная сiла ў нацдэмаўскай ячэйцы Пэдiнстытуту. Сын забойцы. Быў перакiнуты ў Польшчу ўсё тымi-ж Кандраценем i Шаркевiчам, але па загаду Цэнтра вярнуўся адтуль з мэтай барацьбы з савецкай уладай, з ейнымi прадстаўнiкамi. Кандраценя рыхтаваў Корзюка на тэрарыста, забясьпечваючы яго ня толькi грашыма, а й зброяй. Усё гэта было знойдзена ворганамi мiлiцыi i НКВД на кватэры Рамана Корзюка. Сядайце!
Корзюк адразу ня сеў, заставаўся стаяць, гатовы, як выглядала, на нейкую неспадзеўку, але стрымаўся i толькi запытаўся, цi сапраўды высокi начальнiк болей не патрэбуе яго, у выпадку патрэбы, ён мог-бы паслужыць яму дэкарацыяй колькi начальнiку спатрэбiцца.
