Узу халкьдин мелзналан яратмиш ап1бар уч ап! бан бадали 1963—1967-пи йисари табасаран гъула риъ т1ирк1ру вахтна Жяхтигъярин Уруж халуйин, Ахьт1арин Къадир халуйин, Гъужникарин Шябан халуйин, Т1юргъярин Гьямид халуйин ва жарадарин фициб гьюрмат аш гъябкъюнзуз. Дурарихьан узу гизаф айтйир, агъалар гъидик1унза.
Айтйирин ва агъаларин мяна яркьуб ву. Дурарик инсандин уьмрин жюрбежюр терефарикан аьрифдар фикрар ачухъ ап|ури шулу. Революцияйиз улигьна табасаран истисмарчи обществойиъ ади гъаши инсанарин аьлакьйир, касибаринна зулумкар девлетлуйирин гъаншарди лихру фикрар ва чиб чпигьди албагну адру гьяракатар, тарихдин аьгъювалар ва гьядисйирикан вуйи кьат!и келимйир, эдеб намусдин, гъир'ятнан ва инсанарин хасиятнан лишнарин гьякьнаан вуйи аьрифдар лигбар-рякъбар, вягьши мавгьуматчйирикан вуйи халкьдин рихшант ап1бан аьлхъбар – гьамрар вари табасаран айтйирин ва агъаларин тематикайин жюрбежюр терефар гьисаб шулу. Гьаму китабдиъ туврайи аьхюбсиб пай абйирин мисалар революцияйиз улихьна деврариъ артмиш гъахьидар ву. Гьаддиз дурариъ кюгьне уьмрин лишнар гизаф гъузна.
Халкьдин айтйириъ ва агъалариъ гьацира дарап1ди ип1уз гунди гъаши нянатлу кентхудйирик, темпларик, аьмалдрарик, гуч1бяхарик, агъдабан агьлийирик инсафдарди кялхъра.
Къайд ап1уб лазим вуки, табасаран халкьдин айтйир ва агъалар гизаф гюрчег'валиинди, гафнан заан устадвалиинди дюзмиш дап1найидар ву. Дурариъ поэзияйин эсерариз хас вуйи рифма, сесер хъпалгувал, ритмйин успагьивал, утканвал рябкъюрухьуз. «Ачухъ йишв – йигъаз бала, ч1илли лаваш фуниз бала»; «Саб гак1лин ц1а даршул, шут1ум хюйин уьл даршул, кьюр адмийин гуми даршул»; «Гъушу йишвагь гъул anlpyp»; «Я кьан даршлур, я кьаби даршлур», – гьамцдар жюрбежюр айтйири ва агъалари табасаран халкьдин эстетика жигьатнаан культурайин хъуркьуваликан, реалист дугъривалин къайдйир ва кьадар аьгъюваликан к1ура».
Пну гунду,Гасановди чан гафариинди гизаф датйир гьюдюхну,жюрбежюр айтйир,агъалар , дургънугъар ва чпи чпихъди аьлахьа айи темйир сат!и гъап!ну.Гьацира, бязи айтйир читинвал гъабхьиган гъюдюрчню.
Гасановди табасарандиъ т!ирк!ури айтийир уч ап!ри вахтна яс 7 йис вуяс, школайис сабпи классдис душназа. Гьадихъатина гизаф йисар гъушну. Фи гьюбюхню?
Халкь гизаф гъахьну:эгер думу вахтна табасаранар 40 агъзур вуйиш,гьмус 200 агъзурихьна духьна ва дурар Урус’ят вилаятдиъ вари йишвари дадаргъна. Мисла, сав Ставропольский крайиъ 18 агъзур табасаранар яшайиш шула.
Дербентдиъ табасаран театр авццну.
»Зори Табасрана» республикайин газат удувч!вура.
Шибубпи изданияйиъ узхьанна вари айтйир гъитус шундарзхьан- дидин сабаб просто яс к!улин гъизивал дар. Проблема а ччаравдиъ: узу шлувкьан Гасановдин оригинал гъивтунза ва бязи гафарин бик!ивал гьюдюхюнза узус урус ч!алнас перевод ап!ус рягьят шбан бадали.. Узу гьюдюхи гафар: мисла, «як!в»,»юк!в». Узу гъаври ахъдарза ч!алин гьап!ус аьлимари ихь ч!ал читин ап!уруш, гьап!ус «як!-рахъ хъап!уруш диривхьри, герек дари согласный гьярф «в». Сабсана, яс к!ул иццри ап!урайи гафнан гювгъриган кьюв «кк» бик!ивал. Хъадавт!найи сес «КК» ихь ч!алнаъ аьхи проблема дувхьнаювси рякъюри аяс: дидин бик!бан савкьан правило адар. Гьадис узу дидкан ихь газатдиъ статьяра гъибик!унза,хъа сав натижа шундар.
Пус гундис: гьярф «кк» сабанкьан гафнан улихьна диврув дар, дидис душвахь йишв адар. Ва думу душвахь дивишра милцц гъювгъишра пус шли сес дар.
Аьлимарин фарз ву-ч!ал ч!илли ап!ув, мяъна ац!и ап!ув. Марк Твенди гъапувси:» Дюзи гафнинна ва почти дюзи гафнан аъ неразивал кьюркьлин ц!инна светлячокдин вакдинси».
Ч!ал . Про слово
Слова имеют большую силу, поэтому будьте осторожны, когда что-то говорите.
Гаф аьгъдриган, фтихъдира адмияр аьгъп!ус шулдар.
Когда не знаешь слов, нечем познавать людей.
(Точно так написал и Конфуций)
Ужуб гаф к!ан гайи жибдиъ ип, усал гаф- к!ан гадри
Хорошее слово положи в карман с дном, никчемное –
в карман без дна.
Сумч!урна кьюб сплигъян гъядап!у гаф сумч!урна
кьюб адмидиз аьгъю шул.
Про слово,вылетевшее сквозь тридцать два зуба, узнают тридцать два человека
Сариз гъеебхьуб агъзуриз гъеебхьубдиканси шулу .
Что услышит один, можно считать, что услышат тысячи
Мелзну йиччвра хуру, балара.
Язык приносит и мед и беду
Дагълар-гъарзар мик1лу, дуствал пис гафну
ч1ур anlyp.
Горы и скалы портит ветер, дружбу – плохое слово
К!урайир аькьюлсуз вушра, хъпехъурайир аькьюллу духьну гун.
Если тот, кто говорит, бессовестный,
а тот, кто слушает должен быть совестливым
Я бисуз рижв хътруб, я дивуз к!ан гадруб.(Гаф)
Чтобы поймать, хвоста нет; чтобы поставить – дна.(О слове)
Гафари фун адрабц1ур.
Словами сыт не будешь
Лазим дарди ушв т!ап!урин спар ч!ат шул.
Кто говорит без нужды, у того все зубы видны
Гъерхкьан гафар дугъри даршул.
Сколько ни спрашивай, ложь правдой не станет.
Кьяши мелзну фу вушра к1ур.
Язык без костей и может сказать что угодно
Кьут!кьли жвувак кьут!кьли гаф шул.
У неприятного человека бывают неприятные слова.
Ярхи гафназ – жикъи жаваб.
Вопрос длинный- ответ корткий.
Гафну иццру дарап!руриз, маргъли гьичра дарап!ур.
Кому не больно от слова, не больно и от палки.
Гафну бец дарап1руриз варжийира бец дарап1ур.
Кого не жгет слова, того не жгет и крапива.
Дугъан гьарсаб гаф мяхъюн гьар алдат!рубсиб ву
4
Он говорит каждое слово так, как
будто срубает дерево.
Дац!аркну деънашра, дюзди йип.
Хоть сидишь криво, говори прямо
Дюз гаф к!урур машназ лигур, куч!ал anlpyp- ликариз.
Кто говорит правду, смотрит в лицо; кто врет-