Людзі ўваходзілі ў транс гіпнатычнага тыпу на працягу тысячагоддзяў. У многіх культурах і рэлігіях гэта разглядалася як форма медытацыі. Чараўнікі Персіі і ёгі Індыі практыкавалі Гіпноз на працягу тысяч гадоў у рэлігійных мэтах, апускаючы сябе ў экстатычны транс кожным рухам свайго пальца. утрымліваючы пільны погляд на кончыку ўласнага носа; відавочна, што няма неабходнасці ў экзотерическом уздзеянні, каб выклікаць феномен месмеризма. Асноўная мэта ўсіх гэтых працэсаў – выпрацаваць звычку да абстрагавання або канцэнтрацыі ўвагі, пры якой суб'ект цалкам паглынуты адной ідэяй або ланцужком ідэй, у той час як ён не ўсведамляе або абыякава ставіцца да любога іншага аб'екта, мэты або дзеяння. Самую раннюю запіс апісання гіпнатычнага стану можна знайсці ў працах Авіцэны, Персідскага лекара, які пісаў пра "трансе" ў 1027 годзе. Сучасны гіпноз зарадзіўся ў канцы 18 стагоддзя і стаў папулярным дзякуючы Францу Месмеру, нямецкаму лекара, які стаў вядомы як бацька "сучаснага гіпнозу". У той час Гіпноз быў вядомы як "месмерызм", названы ў гонар Месмера. Ён лічыў, што гіпноз-гэта своеасаблівая містычная сіла, якая выцякае з гіпнатызёра да загіпнатызаванага чалавека, але яго тэорыя была адхілена крытыкамі, якія сцвярджалі, што ў гіпнозе няма магічнага элемента.

Існуюць розныя тэорыі, якія тлумачаць гіпноз і звязаныя з ім з'явы. Тэорыі змененага стану разглядаюць гіпноз як зменены стан свядомасці ці транс, які характарызуецца узроўнем усвядомленасці, выдатным ад звычайнага стану свядомасці. Наадварот, недзяржаўныя тэорыі разглядаюць гіпноз, па-рознаму, як эфект плацебо, пераазначэнне ўзаемадзеяння з тэрапеўтам або форму вобразнага выканання роляў.

Заснаваныя на гіпнозе метады лячэння сіндрому раздражнёнага кішачніка і менопаузы пацвярджаюцца фактычнымі дадзенымі. Выкарыстанне гіпнозу для лячэння іншых праблем дало неадназначныя вынікі, напрыклад, пры адмове ад курэння. Выкарыстанне гіпнозу як формы тэрапіі для аднаўлення і інтэграцыі ранняй траўмы выклікае спрэчкі ў навуковым мэйнстрыме. Даследаванні паказваюць, што гіпноз чалавека можа спрыяць фарміраванню ілжывых успамінаў, і што гіпноз не дапамагае людзям больш дакладна ўспамінаць падзеі.

Гіпноз-своеасаблівае, блізкае да сну стан чалавека і вышэйшых пазваночных жывёл, у аснове якога ляжаць з'явы тармажэння вышэйшых аддзелаў галаўнога мозгу. Аж да 60-х гг.19 ст. ўяўленні аб гіпнозе грунтаваліся на спірытуалістычных дапушчэннях асаблівых «флюіды», або магнетычных хваль, – асаблівых токаў, нібыта распаўсюджваюцца гіпнатызёрам. Містычныя ўяўленні аб гіпнозе былі разбураны працамі рускіх (в. м.Бехтерев, О. О. Мочутковский, А. а. Такарскі і інш.) і французскіх (Н. Бернгейм і ж. Шарко) навукоўцаў. З імёнамі гэтых навукоўцаў звязана пачатак навуковай распрацоўкі праблем гіпнатычных станаў. Імі ўстаноўлена тэрапеўтычнае значэнне гіпнозу, а таксама высветлена спецыяльная ролю выклікання як метаду выкарыстання псіхалагічнага фактару ў лячэбных мэтах. Аднак у з'явах гіпнозу заставалася яшчэ шмат нявысветленага. У прыватнасці, памылкова змешвалі гіпноз і выкліканне. Прыхільнікі псіхалагічнага кірунку і цяпер працягваюць прытрымлівацца састарэлага і няправільнага становішча Бернгейма, што «гіпнозу няма, ёсць толькі выкліканне, выкліканне ж ёсць самаўнушэнне». Між тым з'явы гіпнозу і выклікання розныя: калі стан гіпнозу ўласціва і чалавеку і жывёлам, то ўспрымальнасць да слоўнага выклікання – ўласцівасць толькі вышэйшай нервовай дзейнасці чалавека. Фізіялагічная бок выклікання знайшла сваё тлумачэнне ў вучэнні і.п. Паўлава аб сігнальнай функцыі вялікіх паўшар'яў, аб узаемадзеянні першай і другой сігнальных сістэм у вышэйшай нервовай, дзейнасці чалавека.

І. п. Паўлаў і яго вучні, старанна вывучаючы гіпноз ў досведах на жывёл і назіраннях над людзьмі ў клініцы, далі навуковае абгрунтаванне з'яў гіпнозу, што нанесла рашучы ўдар па агульнапрынятым у той час суб'ектыўна-псіхалагічнаму разуменню гіпнатычных станаў. Тэарэтычная аснова для гэтага была ўжо падрыхтавана вучэннем І.М. Сеченова аб Цэнтральным тармажэнні галаўным мозгам ніжэйлеглых аддзелаў нервовай сістэмы. У аснове гіпнатычнага стану, паводле вучэння і. п. Паўлава, ляжыць працэс тармажэння, які развіваецца ў форме частковага коркавага сну, абумоўленага дробавым і няроўна-мерных распаўсюджваннем тармажэння па паверхні кары вялікіх паўшар'яў галаўнога мозгу. Гэта прасторавае абмежаванне иррадиации і інтэнсіўнасці працэсу тармажэння служыць асноўным адрозненнем гіпнатычнага сну ад натуральнага, нармальнага, пры якім тармажэнне ахоплівае ўсю кару галаўнога мозгу (апускаючыся і на ніжэйлеглыя падкоркавыя адукацыі). Пры гэтым частковым тармажэнні звычайна захоўваюцца асобныя агмені воз – буждения – «вартавыя пункты», як іх называў Паўлаў, якія і забяспечваюць магчымасць сувязі паміж гипнотизируемым і гіпнатызуе. Такім чынам, чалавек у стане гіпнозу, як бы адгароджаны ад усіх знешніх раздражняльнікаў, успрымае слоўнае выкліканне. Велізарнае значэнне слова, як найбольш тыповага для чалавека ўмоўнага раздражняльніка, было выдзелена і.п. Паўлавым. Ён паказваў, што слова гіпнатызёра, з аднаго боку/ выклікае ў мозгу разлітае тармажэнне, з другога – канцэнтруе раздражненне ў пэўным участку кары паўшар'яў галаўнога мозгу. Тым самым выключаецца канкуруючае ўздзеянне ўсіх іншых знешніх раздражняльнікаў.

Развіццё гіпнозу-дынамічны працэс, які складаецца з некалькіх фаз, якія характарызуюцца рознай напружанасцю і глыбінёй тармажэння. Асноўныя з іх: ўраўняльнага фаза, калі незалежна ад сілы раздражняльніка рэфлекторныя адказы зраўняныя па інтэнсіўнасці; парадаксальная фаза – слабыя раздражняльнікі выклікаюць моцны эфект, а моцныя – слабы эфект; ультрапарадоксальная фаза, пры якой адбываецца вычварэнства рэфлекторных отве-тов – станоўчы эфект выклікаецца адмоўным тармазным раздражняльнікам, у той час як тармазны эфект абумоўліваецца станоўчым раздражняльнікам. Стан гіпнозу можа паўстаць пад уплывам самых разнастайных фактараў, якія ўздзейнічаюць на нервовую сістэму. Гіпноз выклікаецца як раптоўным дзеяннем празмернага па сіле вонкавага раздражняльніка, так і дзеяннем вельмі слабых і манатонных слыхавых, глядзельных і тактыльных раздражняльнікаў. Часцей за ўсё тармазны стан развіваецца менавіта пад уплывам такіх слабых і манатонных раздражняльнікаў. З'явы гіпнозу ў чалавека можна выклікаць таксама слоўным выкліканнем уяўленняў, якія нагадваюць пра дрымотным стане. Па знешніх праявах у гіпнозе можна вылучыць тры стадыі: першая-дрымотнасць (чалавек адчувае патрэбу ў спакоі, незвычайную цяжар цела, яму цяжка адкрыць вочы); другая-гипотаксия (лёгкі сон), пры якой адзначаецца выяўленая каталепсия (стан васковай гнуткасці, калі членам цела можна надаць любое становішча), чалавек не губляе здольнасці да ўспаміну перажыванняў, і вырабленае ў гэтым стане выкліканне выяўляе сваё дзеянне і ў постгипнотическом стане; трэцяя стадыя-самнамбулізм, або глыбокі гіпноз, калі гипнотизируемый цалкам адгароджаны ад якіх-небудзь «канкурую-юць» уражанняў і захоўвае кантакт толькі з гіпнатызёрам; пры гэтым пасля абуджэння чалавек звычайна не памятае нічога з таго, што з ім адбывалася падчас гіпнатычнага сну. У пачатковых стадыях гіпнозу, калі ў чалавека і жывёлы выяўляецца толькі падобнае сну стан, магчыма адукацыю і ўмацаванне новых умоўных сувязяў; ў больш глыбокіх стадыях гіпнозу працэсы ўстанаўлення, а тым больш замацавання новых умоўных сувязяў, значна абцяжараныя. Усе названыя з'явы, якія выяўляюцца з боку вышэйшай нервовай дзейнасці ў гіпнатычных фазах, звязаныя з паніжэннем узбудлівасці нервовых клетак кары вялікіх паўшар'яў галаўнога мозгу і.п. Паўлаў сцвярджаў, што мы маем у гіпнозе і на кары галаўнога мозгу паніжаны станоўчы тонус з прычыны иррадиировавшего тормо-шча. У стане глыбокага гіпнозу, у стадыі так званага самнамбулізму, ствараюцца найлепшыя ўмовы для рэалізацыі выклікання. У гэтай стадыі можна дамагчыся поўнай нерухомасці чалавека, можна надаць членам любое нязвыклае становішча, разнастайныя мудрагелістыя паставы, якія загіпнатызаваны будзе захоўваць на працягу доўгага часу без з'яў стомы (стан каталепсіі і кататоніі). У стане самнамбулічнай фазы часам могуць быць выкліканыя вельмі глыбокія змены паводзін чалавека, што выяўляецца ў магчымасці выклікання галюцынацый і іншых змяненняў ўспрымання, а таксама дзеянняў і ўчынкаў, якія адпавядаюць больш ранняга ўзросту, нават дзіцячаму. Устаноўлена таксама, што загіпнатызаваць можна выклікаць розныя перажыванні, якія выклікаюць змяненне функцыянальнага стану некаторых сістэм арганіза-нізкая, напрыклад ўзмацняюць або аслабляюць сардэчную дзейнасць, якія змяняюць маторную і сакраторную функцыі страўнікава-кішачнага гасцінца, якія павышаюць або паніжальныя ўтрыманне цукру, липоидов і хларыдаў у крыві, і да т.п. З'явы самнамбулізму абумоўлены нераўнамернасцю распаўсюджвання тармажэння па кары вялікіх паўшар'яў галаўнога мозгу. Пры гэтым функцыянальнае размежаванне паміж ўчасткамі раздражняльнага і тармазнога працэсаў складваецца так, што адны мазгавыя адукацыі цалкам ахоплены тармажэннем, іншыя толькі часткова затарможаныя, а некаторыя зусім вольныя ад яго і знаходзяцца ў спіць стане. Усе часта дзівяць з'явы чалавечага гіпнозу ёсць вынік таго ці іншага раздзялення вялікіх паўшар'яў на сонныя і бадзёрыя аддзелы. Гіпноз у асабліва рэзка выяўленай форме можа непасрэдна перайсці ў сон. Паслабленне соннага стану і пераход ад сну да няспання таксама працякае хвалепадобна з адпаведнымі гіпнатычнымі прамежкавымі фазамі. З'явы гіпнатычнай унушальнасці, асабліва выразна назіраюцца ў асоб, якія пакутуюць істэрыяй, якіх і.п. Паўлаў лічыў, як бы пастаянна знаходзяцца ў розных фазах гіпнатычнага стану. Аднак няправільна, зыходзячы з назіранай падвышанай унушальнасці істэрычных хворых, атаясамліваць гіпноз з істэрыяй, як гэта рабілі ж.Шарко і яго паслядоўнікі, якія лічылі, што гіпноз ёсць штучна выкліканая істэрыя. У лячэбных мэтах з поспехам ужываецца таксама метад выклікання наяве, распрацаваны у.М. Бехтеревым, ю. у. Канебихом і інш Вывучэнне функцыянальнага стану кары вялікіх паўшар'яў галаўнога мозгу пры гіпнозе прывяло і. п. Паўлава да прызнання біялагічнай ролі гіпнатычнага тармажэння і дало магчымасць сцвярджаць, што гіпноз ёсць адзін з самоохранительных рэфлексаў, які з'яўляецца па сутнасці ахоўнай для нервовай сістэмы фізіялагічнай мерай.