У траншэях усё больш насцярожвалiся. Забiла паглядаў то наперад, то ўгору, дзе кружыўся ўжо карэкцiроўшчык. Нi маёр, нi баец не вярталiся. Ужо так развiднела, што вiдаць была жардзiна, пакладзеная iмi ад мiны да мiны i злегку прысыпаная дзе-нiдзе пяском. Час пачаў цякцi нязвыкла марудна, адчувалiся нават удары маятнiка, хоць дзень па-ранейшаму iмчаўся з лiхаманкавай шпаркасцю. Забiлу захацелася крыкнуць маёру, каб ён не марудзiў i хутчэй вяртаўся, i ён крыкнуў, але голас яго як бы назаўсёды патануў у агульным трэску i грукаце стралянiны, што нi на момант не сцiхала i справа, i злева, i нават недзе наперадзе. Як камсорг ён абвiнавачваў маёра за рызыку сваiм жыццём, але разумеў, што, апрача яго ды таго байца, нiхто так добра не ўладкуе справы з супрацьтанкавымi мiнамi. Прысутнасць маёра выклiкала ў Забiлы мiжвольную пачцiвасць, а калi ён успамiнаў, як той еў кансервы ў траншэi, дык i падначалены страх i здзiўленне, аднак Забiла адчуваў сябе i мацнейшым за маёра, бо мог не толькi ўбачыць яго душу, але i як след разабрацца ў ёй, як i ў iншых. Цяпер да ўсяго гэтага прымешваўся непакой страцiць гэтага чалавека, якi зрабiўся для яго родным, якраз тым, што на фронце называюць "бацькам", i Забiла, не вытрымаўшы, крыкнуў яшчэ раз.
Яны не вярталiся, i ўсе таксама пачыналi непакоiцца. Нарэшце, бледныя, з галавы да ног у пачарнелым пяску, абодва звалiлiся ў траншэю, i баец цяжка задыхаў, седзячы на дне, а Плешчавеня, павагаўшыся, загадаў:
- На месца назiральнiка за ракою паставiць во яго, - i зноў тыцнуў пальцам у свайго напарнiка. - Ну, цяпер чорт ма! Можа, як да вечара пратрымаемся, - i ўжо суха i строга: - Без каманды не страляць, патроны i гранаты берагчы. Ды не вытыкацца без загаду: на тое ў нас назiральнiкi.
I пакрочыў да зямлянкi. Там прыпаў да гарматнай гiльзы i доўга пiў ваду мiзэрнымi, ледзь прыкметнымi глыткамi - найбольш мачыў губы ды язык.
Сеў, намерыўшыся падрамаць, але не мог; праклiнаючы самога сябе за слабасць, яшчэ раз абышоў траншэi, яшчэ раз усё праверыў i, як след зразумеўшы, што, не ў прыклад iншым, заснуць i нават адпачыць хоць i некалькi кароткiх хвiлiн не зможа, нездаволены самiм сабою, ненадоўга прымасцiўся ля назiральнiка. Нешта выцягнуў з кiшэнi i зноў зажаваў.
Прырэчны бераг захлынаўся стралянiнаю. Праскавыталi мiны i ахнулi недзе мiж трэцяй (у немцаў яна была першая) i другой траншэямi.
- Ага, разабралiся, - хмыкнуў маёр, падаючы на дно.
У наступны момант, быццам у доказ гэтых слоў, узгорак Плешчавенi патануў у дыме i пыле. Дваiх цяжка параненых прывалаклi ў зямлянку. Нядаўнi назiральнiк ужо ляжаў мёртвы.
- Забярыце ў iх патроны! Патроны i гранаты! - крычаў Плешчавеня байцам, якiя цягнулi параненых.
Калi налёт скончыўся, Плешчавеня азiрнуўся i застыў у здзiўленнi. Сонца, якое к таму часу ўзнялося над зямлёю, здалося яму пасля пылу i дыму цёмным. Па полi i хмызняку беглi ў гэты бок гiтлераўцы, часта падалi i стралялi.
Плешчавеня спахмурнеў. Ён чакаў, што ў першую атаку гiтлераўцы пашлюць танкi.
- Назiральнiкам астацца на месцы, а ўсiм у першую траншэю. I запомнiце: без майго загаду не страляць!
Пасля гэтага Плешчавеня прымасцiўся ў траншэi, наглядаючы праз вузкую канаўку, зробленую ў брустверы. Ворагi падыходзiлi ўсё блiжэй i блiжэй. Паўзлi групамi i па адным. Паблiсквалi каскi, палохалi нажы на вiнтоўках. А ён сядзеў, сабраўшы ўсю сваю волю, i толькi скулы хадзiлi па бледных шчоках. Трохi як бы алавяныя вочы часам пачыналi ўзблiскваць жыццём. Над траншэямi ўвесь час пасвiствалi кулi. Пра сябе ён даўно не думаў. Ён нават не iснаваў як бы. Але ў гэтым як бы неiснаваннi хавалася праўда бясконцасцi свету i жыцця, якую ён яшчэ няясна, але пачынаў адчуваць. Усе яго пачуццi былi сабраны ў шкадаванне, што немцы паслалi не танкi, а толькi пяхоту.
I разам з iм маўклiва, як заварожаныя, сядзелi дваццаць два байцы, пазiраючы, як немцы бесперашкодна падпаўзаюць да траншэй. Пярэднiя ланцугi ўжо зусiм наблiзiлiся да трох шастоў, што дзе-нiдзе былi прысыпаны пяском. Маёр зварухнуўся, потым урачыста скупа ўсмiхнуўся. Потым упаў на дно траншэi. Блiзка, яму здалося, паветра скалануў выбух неверагоднай сiлы. Гэта ўзарвалiся тыя дзве мiны, бо фашысты ўспаўзлi на шост, а ўмацаваны калкамi шост нацiснуў на запалы мiн. Разам абедзьве мiны ўзарвалiся! I разам з узрывам шыбануў у вушы нечалавечы крык i енк.
- Агонь! - закрычаў Плешчавеня, выскачыўшы з траншэi, аднак памарудзiў крыху, а тады пабег наперад, увесь час страляючы з аўтамата.
I зноў убачыў блiзка ад сябе Забiлу з перавязаным пальцам на левай руцэ.
Пазней, на сваiм узгорку, у зямлянцы, маленькiмi глыткамi цягнуў з гарматнай гiльзы ваду, аглядаў раненых. Левая яго рука, хоць i згiналася, невыносна балела: куля, не крануўшы касцi, прайшлася па кiсцi.
...Танкi, як i чакаў маёр, выпаўзлi з хмызняку i пайшлi наўпрост на траншэi. Здаровай рукою Плешчавеня дастаў з кiшэнi акраец, пачаў жаваць. Сярэбраныя скронi яго пачалi паблiскваць на сонцы.
Адчуваючы нiякаватасць, ён прыкмячаў, аднак, што байцы зусiм як бы i не заўважаюць яго слабасцi.
Танкi наблiжалiся, i ён застыг, сцiскаючы звязку гранат. Вось пярэднi... i зусiм блiзка, немцы крычаць i бягуць наўпрост. Маёр размахнуўся i кiнуў гранаты.
У гэты ж час нешта апякло яго, надоўга прыцiснула да зямлi.
Усё цячэ, усё мяняецца...
Маёр Плешчавеня ляжаў у зямлянцы, цяжка, з хрыпам дыхаў, кроў залiвала кiцель. Ён толькi што апрытомнеў i не памятаў, як яго ранiла. Як бы алавяныя вочы яго яшчэ больш памутнелi, запалыя шчокi сталi падобныя на паперу. У зямлянцы не было дзвярэй, сонечнае святло шчодра асвятляла маёра.
- Атаку адбiлi? - запытаўся ён.
- Адбiлi, - адказаў нехта вельмi знаёмым голасам. - А танк вы спалiлi. Вас падбiў гiтлеравец з аўтамата.
- Ты, Забiла? - запытаўся маёр.
- Я, - адказаў камсорг.
Постацi матлялiся перад вачыма, як невыразныя зданi. Часам яны i зусiм падалi, i тады Плешчавеня адчуваў нязносны боль у галаве i ва ўсiм целе. Быццам хто стукаў аб што яго галавой - бязлiтасна, моцна. Раптам, сабраўшы ўсю сiлу волi, ён паспрабаваў устаць. Яго беражлiва падтрымлiвалi. Маёр скiнуў кiцель i астаўся ў адной сподняй кашулi, залiтай крывёю.
- Дзе Забiла? - запытаўся ён.
- Тут, таварыш маёр, - адказаў той.
- Апранай мой кiцель, - загадаў Плешчавеня. - Зараз жа. Апранай i будзь за мяне. Да ночы, пакуль пачнецца пераправа, каб пратрымаўся - чуеш? Як убачыш тры сiнiя ракеты - сiгнал, цi можна перапраўляцца, - дай у неба дзве зялёныя. I скажы байцам, каб слухалiся, як мяне, маёра. Чуеш? Да падмацавання ты тут маёр.
Упаў на зямлю i прахроп:
- Там, у кiцелi, адрасок. Дык калi што - напiшы...
Забiла моўчкi надзяваў кiцель, а байцы, што былi ў зямлянцы, са спачуваннем глядзелi на маёра, якi ўсё больш бляднеў i ўсё больш выпростваўся, так што не хацелася гэтаму i верыць.
III
Ноччу, акрываўлены Забiла ляжаў ля траншэi, часта страляў з аўтамата, перапаўзаючы з месца на месца. Блiзка ад яго гэтак жа поўзаў i страляў баец. Ён i баец - гэта было ўсё, што за дзень асталося ад батальёна...
Яны вытрымалi яшчэ тры атакi. Ля ўзгорка Плешчавенi цяпер узвышалiся два абгарэлыя танкi, на полi валялiся трупы гiтлераўцаў, ды не сцiхалi два аўтаматы, якiя ноччу можна было прыняць i за дваццаць.
...Нiяк не верылася, што ён дачакаўся гэтае ночы. Цяпер пратрымацца б якую гадзiну, пакуль з таго боку прыйдзе падмацаванне. I Забiла поўзаў i страляў. Аднак ён адчуваў, што як бы памiрае, бо сэрца надоўга заходзiлася. Таму ён увесь час трымаўся блiзка ад байца, а ўрэшце i зусiм падпоўз да яго.
- Як адчуваеш сябе? - запытаўся ён.
- А нiчога, таварыш камбат, - адказаў баец, помнячы загад маёра. - Нага во толькi перабiтая, дык балiць.
- А ў мяне, брат, сэрца нешта спыняецца, - прызнаўся камсорг. - Крывi шмат страцiў.
Адчуваючы блiзкасць адзiн да аднаго, яны ляглi поплеч i пачалi страляць у цемень.
Раптам над ракою загарэлiся тры сiнiя ракеты. Камсорг выцягнуў з-за пазухi ракетнiцу i выпусцiў на той бок дзве зялёныя.
