Нурседас сацийра: «Увайсах дерг, Керимера а кехат доцуш Iачу цомгашчу Кесирега а (цу тIе Селитега а!) кху сохьта дийца эшац, шайна хаъалц».

** *

И шийла Iа ша доькхуш санна, йовха а, йекхна а йеара бIаьсте. КIайчу башлаьмнашна тIехула шершара деши басахь йогу мархаш. Церан дуткъий IиндагIаш лаьмнийн басешкахула, вовшашна тIаьхьа а уьдуш, дIаоьхура сих-сиха шайн аматаш хуьйцуш. ХIаваъ сихха дохлуш догIура, Iаь а гIуьттуш, денлучу бай тIера хьалагIертара заза-буц. БIаьстено кхелина Iалам нускалх делакъежара.

Йурт а айайеллера: фронтера дика хаамаш совбуьйлура. Малгобекера а фашисташ тоххара лаьхкинера, хIинца йоллу Кавказ а дIацIанйеш лаьттара. Волгин йистошкахь вайн эскаро, кхо бIе эзар сов немцойн салтий, шайн коьртехь волчу фельдмаршал Паулюсца цхьаьна, йийсар а веш, толам баьккхинчул тIаьхьа, мостагI сихвинна дIалоьхкуш вара берриге а Советан махкара.

Iамерко, Ингалсо шаьш хуьлуьйтур йу аьлла «шозлагIа фронт», нагахь цара ца хилийтахь а, хIинца цхьанна а даг чохь шеко а йацара xlapa тIом, Советан мохк тулуш, чекхбериг хиларх.

Цу хазахетаран шаьш дакъалоцуш санна, школера бешан дитташ, луьстта сенарш а хецна, зазадаьккхина, нийсачу могIаршца, кечделла дIахIиттинера, дуьххьара ловзарга баьхкина мехкарий санна, и керт къагош…

Денош сиха дIауьдура…

Селхана тIаьххьара экзаменаш а дIайелла, чекхделира йижарийн дешар а. Даудера кехат а кхечира: могуш ву, лейтенант а вина, парте а ваьлла ша, бохуш… Амма цо йуха а хоьттура Увайсах хезнарг. Кесире кхаьчнера Увайс «тIепаза вар» хоуьйту кехат. Амма и хIинца а билгалдерг ца хеташ, даго бакъ ца лоруш, цкъачунна дIатеттина дитира, тезет ца xIoттош. Делахь а, оцо ойла кхолайора, къаьсттина Селитин. Амма Нурседин даг чохь, цхьана а хIуманан а къарйан ницкъ боцуш, къайллах, кхин тайпа эшар йекара: хIинцца школе веана Расул, дешна бовларца йижарий декъал а бина, йуьстах йаьккхина, Нурседица шецца цхьа къамел а дина, дIавахара. Тахана, школа чекхйаккхаран кехаташ кара а кхаьчча, ша тIаьххьара дIайаьхьначу комсомольски собранехь Нурседас керлачу комсорге дIаделира комитетан гIуллакхаш. Цигара цхьаьна цIа йогIура ши йиша. Нурседина лиира, Яссе а хьожуш, хи йистехула йан. ЦIен бердах чу а йоьссина, хин кIажехь сецира и шиъ. Нурседас хи тIехула, «чIепалгаш» деш, сицкъарш шершадора: «цхьаъ… шиъ… пхиъ…» – дагардеш. Шен карарчу акказин гаьн тIера гIаш, цхьацца дохуш, хи чу а кхуьйсуш, чхар тIехь тийна Iapa Селита. Тамаше дара цу шиннан йист ца хуьлуш иштта Iер.

– Ас цхьа хаза хIума дийций хьуна, Селита!

– Дийцахьа, Нурседа.

– Ас Расулна хан йиллина! ШуьйтталгIачу июлехь цуьнга маре йоьду со.

Селитин карара га а, гIаш а хи чу ийгира: цу сохьта хиэ, цкъа йисте а хьовзийна, тIаккха, вовшех а даьхна, даржийна, дIададийра уьш. Йуьхь озайелира Селитин, цецйаьлла. Нурседа дохкойелира, цуьнга ша и хIинца хьахийна.

– Хьо ма цецйели, Селита? Хьуна ца хууш-х йацарий тхойшиннан йукъаметтиг?

– Дауд тIамехь а волуш, цунах хIун хуьлу ца хуучу кху муьрехь, йа сох а, йа цхьаннех дага а ца йолуш… и муха дало хьоьга, ва Нурседа!

– Дало–кх! И… сан сайн гIуллакх долу дела!

Селита кхин а цецйаьлла хьаьжира йишега:

– Хьажахьа! Иштта йу-кх хьо!.. Увайсан тезет а дIадерзаза… Цуьнан нахана хьалха а оьзда ма дац и!..

– Селита! Ас и дарх цхьанна а тIедан йа зулам а, йа эхь а дац! Массарна а санна, халахета суна тIом болуш а, Увайс вайна а, Дауд кхерамехь хилар а… Амма хIинца со сайна везачуьнга маре йахарх, царна хIун вон, йа со ца йахча – хIун дика хуьлу? Ткъа ас хIун дан деза… сайна и везаш хилча?

– Собар дан деза-кх… тIом дIабаллалц! Эхь ма ду: денна тезеташ лаьтташехь шен… синкъераман гIуллакх хьалхадаккхар…

– Синкъераман гIуллакх дац… и сан йахаран гIуллакх ду!.. Ас и кIелдитарх тIамна йала са а йац!..

– Суна-м… хьарамло хета и вайн тIамехь болчарна хьалха…

– Суна-м ца хета! – хьалагIаьттира Нурседа.

Кхин вовшашка йист ца хуьлуш, цигара йухайеара и шиъ. Нурседа библиотеке йахара. Селитас, чу а йеъна, йелха ийзош, нене дийцира, Нурбикас хIусамдега хаийтира. Тавсолта инзарвелира: «Муха, йоккхахйолчу йишел хьалхий!.. Воккхахволу ваша тIеман цIергахь а воллушехь!.. Алаза – хаттаза!» – корта хьийзабора цо. – ХIей, хезий хьуна!.. Хьо йу уьш дIахецнарг! – мохь хьаькхира Тавсолтас. – ДIахаийтал цуьнга: цу суьйличуьнга и гIахь, ас хьан а, цуьнан а кортош дохург хилар!

Расулан да, маццах ДегIастанара схьакхелхина, Iаьнди вара, ткъа нана кхузара нохчо йара. Уьш тIом а эккхале беллачул тIаьхьа, Iаьндара тIаьхьавеанчу девашас дIаийзошшехь, Расул кхузахь, ша кхиийначу ненахошца висира. Тавсолтина лаьара шен нуц ондда тайпа долчу нохчех хуьлийла. Тавсолта аравелира, Нурбикина дов а дина.

Чуеъна Нурседа ша а йаьккхина, Нурбикас шена майрачо дина дов дIадира йоIана:

– Хьай, гаур йаI! Йоккхачу йишел а хьалха!.. Хьайн вешех а хIун хуьлу а ца хуъушшехь… Эхь ца хетий хьуна, нажжаз! Жимма сатоха ца мега… ваша цIаверззалц!

– И-м цIахь долчу вайх а ца хаьа хIун хир ду! – къар ца лора йоI.

КIантах йоьIан дог даккха а гIоьртира Нурбика:

– И суьйли бен кхин ца каравора хьуна кху ломахь?

– Имам Шемал а хилла суьйли! – жоп делира йоIа, Тавсолтин цIа чохь кхозучу суьртехьа корта а ластош.

– Хьажал! Хьо адам делахьара.., – Нурбикас, ша гуттар а ишттачохь хIинццалц эриг хIинца ца олуш, эццигахь шен дош хийцира. – Массарел жима хьо, массарел хьалха йала йийзи-кх!.. ШайтIанан ког!

– Дика ду, нана! Дика ду! – аьлла, и тейира йоIа, ша тIетайна моттуьйтуш, дагахь къайллах кхин а сацийна.

Тавсолтас, йоI ца Iахь а аьлла, шега балу кечам бира, цо йиллинчу хенахь и ларйан…

ЙалхолгIачу июлехь, Iуьйранна, да балха ваханчул тIаьхьа нене, ша Анна Львовна йолчу йоьду а аьлла, арайаьлла Нурседа йуха ца йеара. Селитина этажерки тIехь карийра Нурседас дитина кехат: «Аш суна бехк ма билла! Сайн дош а, сайн лаам а кхочушбеш, со маре йаха айса хаьржинчу кIанте. Делахь а, даим дагца шуна хьанал йолу Нурседа».

Нурбикий, Селитий йилхира ший а.

Ша и дIадийца а ца йаьххьашехь, амма и къайладаккхар кхин а шена кхераме хиларна, Нурбикас кехат, куьг а эгош, дIауьйхьира делкъанна чувеанчу Тавсолтега:

– Йаха-кх!.. Йаха-кх! Гаур, йаха-кх! – бохура цо, куьйгаш хьалатуьйсуш.

Тавсолтас кехат, этIийна, цIенкъахула даржийра:

– НеIаллит цунна!.. Иммансиз! Кхин сан йоI йац иза!.. Эхь-бехк а, да, ваша а ца лоруш йахана-ц. Цуьнан цIе а ма йоккхийла кху чохь! Кхул тIаьхьа цуьнца уьйр лелорг а сан вац!.. – кога неI тоьхна, аравелира Тавсолта.

Нурбика, йоьлхуш, йиш йоьхна хьийзара. Селита Анна Львовна йолчу йахара цу сохьта.

Анна Львовна а цецйелира Нурседа шех а дага цайаларх, амма хиллачух хIумма а, Селита санна, вас хилла-м йацара:

– Расул дика кIант ву! – аьлла, мелхо а, къобалдира цо тIаьххьара а Нурседин маре.

Вукху сарахь, Тавсолтин кетIарчу гоьзанах дой дIа а тесна, схьахIиттира, лекха холхазан куйнаш коьртахь, гIовталш а йуьйхина, кечбелла, вайнехан Iедалехь захало дIадерзо баьхкина, Расулан кхочарш. Таьлсийн оганаш дуьзна дара: йух-йуххехь лаьттара цара йалийна йоккха старгIий, ши жий. Жимма манкха а луьйш, къамел динчу царех воккхачуьнга ла а доьгIна, Тавсолтас доцца дIадерзийра:

– ЙоI сан йац!

БIогIам санна, меттах ца хьовш, лаьттара Тавсолта. Баьхкинарш кхин а къамелаш дахдан дагахь бара, амма оцу сохьта, мичара вели ца хууш, Тавсолтин кетIа, дейтта-пхийтта шо хир долуш, бIегIаган куй а коьртахь, йайдакх говрахь цхьа бере хIоьттира. Багара чопа а йуьйлуш, гаьллаш Iуьйшучу шен говрал а хьуьхьвоьлла, шена тIедиллинчу гIуллакхах воккхаве кIант сиха луьйра:

– Тавсолта! Хьоьга колхозан керта гуламе кхойкху кху сохьта! Москохара баьхкина хьаькамаш бу… Сихло бахара! – цо берзана ког Iоьттина расха говр, шад бина цIога а ластийна, бергийн тата ойуш, дIаиккхира.

– ХIа! Аш бехк ма билла! ГIуллакх, шуна ма-гарра, сиха ду! Со ца вахча валац! – аьлла, Тавсолта, церан Iодика а йина, дIавахара…