Тойсум вист ца хуьлуш лаьттара. Иза дIавигира.
Лоьраша чIагIдира Бетара аьлларг.
Ши талламхо шайн хьаькамашца кхеташо йан вахара: цара хьалххехь хIоттийна йолу талламан кеп йоьхнера, xleттe a, xleтахьлерачу йуристийн барамехь кхачаме дара талламан жамI: Бетара а, цуьнан шина вашас а, тIаьххьара а даре ма дира шайгахь буьйса йоккхуш немцо хилар а, лаьцначуьра ведда Тойсум шаьш тIеэцар а, уьш цабовзарна шаьш чубитинера бохург цара мел чIагIдахь а.
Кхеташоно а вежарийн бехкан барам, царна тоьпаш туху кхиэл йаллал (оцунах тешна вара Тойсум!) хьала ца кхачахь а, амма царна тIеман заманахь йаккхий хенаш тоххал боккха лерира. Вежаршна «кхааммо» итт-итт шо хан туьйхира.
Районан НКВД-н хьаькамна а, лейтенантана а лакхарчу Iедало мидалш йелира, райкомна замечани йира, и санна долчу гIуллакхна йуьстаха ма хила аьлла.
Тойсум, и гIуллакх цо «цIена» цадарна, схьа а ца хоьцуш, ша хиллачу лагере шен хан йаккха юхахьажийра: мел хьоьстуш лелабахь а, ТойсумгIар а цу заманахь НКВД–с, шайна гlypбана эшначохь кхоа ца бора – уьш тоъал шорта бара.
* * *
НКВД-с тахана тешаллина кхайкхинчуьра вухавогIу Тавсолта, корта оллийна, шена реза воцуш, бакъонца ша йуьхьIаьржачу хIоьттинарг лоруш, кIоргге ойлане вахана вара: баккъала а цунна оьшуш а, йа сийлахь а дацара, шен зудчун Нурбикин а мелла гергара а хуьлуш, буьззина къонахий болчу, Бетарний, цуьнан шина вешиний, дуьхьал а хIоьттина, и тоьшалла дар, амма ца дича-м ца волура йа xlapa а, йа важа «понятой» а, вухавалан цхьа а некъ боцуш, гуш долу бакъдериг дара иза! Делахь а корта оллийна вогIура Тавсолта…
– Хьо ма кхоьлина ву? – хаьттира Далхьада, иза шен кабинета чу ма-велли.
Тавсолтас дийцира. Вехха вист ца хуьлуш Iийра Далхьад. Эххар а:
– Масаний хуьлу уьш вайна ца луурш!.. Са ма гатде ахь. Хьо царна хьалха бехке вац хьуна. Чу ма битинехь муьлш бу а ца хуу нах тIеман заманахь, массаьрга а шайга и дIааьлла доллушехь! – Тавсолтин дог ийцира Далхьада.
Тавсолтин тидам хилира цуьнан оьздангаллин: хIинца а ца элира Далхьада, и ала шен бух а боллушехь: «Ас ма бехира!.. Ас баьхнарг ма хили!»…
«Хила-м хилира!»… – чIагIдира шен дагахь Тавсолтас. ТIаккха хаьттира:
– Дика ду: Тойсуммий, Хьабазий-м ший а церан къайлаха гIоьнчий хуьлуьйтур вай, ткъа важа – немцо?
– Мичара немцо? – велакъежира Далхьад. – Иза а вар-кха уьш берриш. Кхузахь цхьанна а и ца вовзийта, эццара, лула махкара валийна.
– Ой! Ткъа и дерриге а дехка ма хуьлу! – цецвелира Тавсолта. – Ткъа мега иштта?
– Дера ца мега. Йа Ленина магийтина а ма дац, ур-атталл Революцин дуьхьа а! Цу тIехула ца дира цо Октябрь а хилале гIараваьллачу Камона а выговор.., – дагадеара Далхьадна книги тIехь ша дешнарг. Iийна-а тIетуьйхира: – Ленина хIетахь ца магийна. Амма… Сталина… тахана магийна… шен дуьхьа! – элира реза воцчу Далхьада.
Эмин чувелира, кханалерчу газетан номеран макет а йахьаш, Далхьадана гайта.
– Фронтах йолу материал хIоккхуза йаккха, – тадира Далхьада.
Йуххехь Iачу Тавсолтас цIеххьашха хаьттира Эмине:
– Ва, Эмин, и тохара суьдо хан тоьхна Тойсум хьан гергара ма вара. Ткъа хIетахь xlop газета тIехь цунна дуьхьал йолу заметкаш ахь куьг таIийна ма хуьлура. И хIун дара?
– Ахьа а таIор дара сан метта хиллехь!
– ХIундий?
– «ХIундий»? Хуур дара–кх, суна санна, хIетахь хьуна тIетаьIнехь?
– Муха? Дийцахьа!
– Цкъа хьалха, кхайкхина, дIавигира гIалитIе… «ТIиэ – йуьххье»1… Цигахь цкъа хьалха куьг таIадайтира шаьш хIинца соьга аьндерг аса цхьангга а дуьйцур дац, дийцахь – шаьш тоьпаш тухур ю аьлла…
– ТIаккха?
– ТIаккха… тIаккха суна тIедиллира-кх цара суьдан процессехь хилар а, цигахь Тойсума а, цуьнан шина накъосто а суьдан хеттаршна мел ло жоьпаш, цара ма-аллара а ца йаздеш, суьдана товчу агIорхьа йаздар.
– ХIа-а… Кхийти со хIинца. Ткъа хьан йиш йацара хьайн метта «царна» кхин маго? – («царна» бохург кхузахь «тIиэ йуьххьернаш» бара).
– Йара… Делахь а «цара» билггала со хила веза аьлла сацийра, со цуьнан гергара хиларна – цатешарш а тешийта.
– ХIа-хIа-а!.. Ахь дуьхьало йинехь? Церан стоьла тIехь ма Iохкура Тойсума йина йолла припискаш.
– Iаьхкича хIун дара?..
– Тойсума уьш ша а ца йеш… сан куьйга, соьга йойтуш ма-йара!
– Хьий, жIаьла йаI! Ша хьан гергара а воллушехь, ца кхоийна-кх цо хьо.
– ХIаанний! – газета а эцна, аравелира Эмин…
– И а вац, хьуна, башха Тойсумна генаваьлла, и шиъ хIетахь дуьйна ийгIина велахь а! – элира Далхьада…
Вовшийн Iодика а йина, Тавсолтий, Далхьаддий дIасакъаьстира.
* * *
Тавсолта Эскинойн сельсоветана йуххе кхоччуш (I942-чу шеран 20-чу октябрехь, делкъал тIаьхьа) дийна йуккъехь, йоллу стигал а дIалоцуш, бода беара. Мела Iаьржа ло дара цIеххьана тIеоьхуш.
– ХIа! Дуьне духуш лаьтта! Маьждиге дIагулло жамIатан ламазашна! – элира Эскинойхь моллин метта лелаш волчу Асхьаба.
Баккхий нах цунна тIаьххье дIабахара. Тавсолта а вахара. Маьждигехь Асхьаба а, цунна тIаьхьа наха а, гора а эгна, дийхира:
– Веза-Воккха Дела! Хьайн кхиэлашкахь и тарлуш делахь, кху балех хьалхадаха Ахь тхо! Къинхетам бе ахь тхох а, тхан мискачу берех а! Веза-Воккха Дела! Хьан кхиэлашкахь и тарлуш дацахь, хьо реза хин волччу aгlop, иманехь а, къонахаллица а, айхьа делла валар тIеэца аьтто а бе Ахь тхан. Кху дуьненан къинойх цIандай, хьайн цIенчу хьаьтта цIена дIаэца Ахьа тхан синош, Веза-Воккха Дела!
Асхьаб воьлхура.
Цхьацца берш а боьлхура. Моллин гIоьнча маьждиган момсарна тIевелира, кхин а нахе схьакхайкха. Цуьнан мохь белира:
– Ва-а нах! Кхузара гуш Соьлжа-гIала цIергахь йерриг йогуш йу!
Массо, горабахна, йуха а доIанаш дан буьйлира.
Бодашкахь жим-жимма кхин а тIегуллора нах. Ца соццуш ламазаш дора.
Эххар мох белира.
Стигал жимма серлайолуш санна хийтира.
– Хастам бу Хьуна! Хастам бу Хьуна! Тхан мискачу дехарна жоп даларна, хастам бу Хьуна, йо АллахI Дела! – кхойкхура Асхьаба, куьйгаш стигала хьалатуьйсуш.
ХIинца йерриг а стигал серлайелира, вовшийн йаххьаш гуш. Дукханнийн а йаххьаш, кIормодаш хьаькхча санна, Iаьржа йара.
Хьацарна Iийдалучу говрахь маьждига хьалха хIоьттира Сату:
– Со гIалара вогIу. Цига чу тахана, дийнахь шиъ долуш, бомбанаш тоьхна. Мехкадаьтта чохь долу даккхий йайш лилхина. ГIала йогуш йу.
Нах кхийтира хиллачух, делахь а, йуха а йиш йуьйхира церан: «ХIинца хIун де вай?»
Вистхилира Тавсолта:
– ГIалахь иштта хьал делахь, цигахь даа хIума а, мала хи а оьшур ду. ЦIе йайъа гIоьнчий а беза. Вай хIинццехь уьш вовшахтоьхна, иттех ворда, мукъна, дIахьажо йеза гIала.
Оцу дийннахь оьшу гIиpc вовшахтоьхна, бархI вордий, цаьрца пхийтта жимхий гIала дIахьажийра эскинхойша.
И къобал а дина, шозлагIчу дийнахь Райкомо а гIала дIахьажийра кхин а йоккха ворданийн къепал…
КЪАЬХЬА ШЕКОНАШ
Гуьйре тIеттIа мажлуш йогIура.
Занятеш шайн рожехь дIаоьхура. Селита перерывехь шен дитташна уллохь лаьттара, къахьоьгуш там хилла йуьхь йайн цIийелла, бел лаьттах а гIортийна, ойла йеш: «Шениг… Даудниг… Увайсниг!..» Чохь са а долуш, церан векалш хетара цунна xlopш: «Амма хаам ца беш хIунда Iа-те уьш?»
Йуха горгали бийкира… Урок дIайолайелира, классан неI а йиллина, Расулан йогу йуьхь чукъедира. Хьехархочуьнгара пурба а даьккхина, уча йелира Нурседа. Дешархоша вовшашка забаре бIаьцаш йира: массарна а хаьара цу шиннан йукъаметтиг. Хье ца луш, йекхаелла, йухайеара Нурседа. Расул веанера, почте ваханчохь нисделла, «Берсановой С.» тIейаздина, кехат дохьуш. Нурседас, партана кIелдIахула, ша хьалхахьа а хьоьжуш, пхьуьйшара схьа а даьккхина, Селитин кара диллира Увайсера кхаьчна кехат. Шина йишас роггIана дийшира и къайллах. Йуха перерывехь а, «Дада-бIар» кIел йахана, ша а йаьлла, и деша хIоьттира Селита, цхьамма новкъарло йарна кхоьруш, aгlop а йирзина. Хазахетарна йуххехула кехато кхерамаш а хьоьхура:
