* * *

ДалхьадгIарна тийналла йахйелча санна хийтира. Хьоьжуш Iен кIорда а дина, цу агIорхьа дIабуьйлабелира хIорш, десантхойн лорах ца туьлуш, лар а луш. Боьрах чекхбевлча гира, дIо йуьрта боьдучу новкъа дIайоьду бодане пхьоьха. Кхийтира: вайнаш бу, десантхой а лецна боьлхуш. Царех, кхаьрга хаам бан тIевеана жимха а схьакхетта, хIорш а царна тIаьххье сельсовете дIакхаьчча, эскаран хьаькамаш чубаханера, йийсархой а эцна, арахьахула неIаре гIарол а хIоттийна. Биснарш, тоба а йина, арахь лаьттара. Милицин капитан а, Далхьад а чувахара хецца. Тавсолта а, Расул а арахьарчаьрца висира. Кестта милицин капитан йуха аравелира цхьана накъостаца: хIоранна тIе а воьдуш активисташкара дIагулдира цо шаьш цаьрга делла герзаш. Тавсолта чордо вистхилира цуьнга:

– ХIай, дукхавахарг! Шуна некъ а гойтуш, шуьцанна къахьегна вара-кха со а! Со чувитийтахьа!

– ХIун до ахь цу чу вахана? Уьш гIали тIе дIабуьгур болуш ма бу хIинца.

– Хьожур вара-кх, цкъа мукъна, и немцой муха бу: адамийн сибатехь, мукъане а буй-те уьш.

– Дера, бу-кх… Цаьрца-м, хьаха, цхьаъ нохчо а, цхьаъ оьрси а ма ву!

– Тпуй! НеIалт кхарна! – лаьтта туйнаш а тоьхна, дIавахара Тавсолта.

* * *

Далхьадна, чу ма-велли, вевзинера соне а хаийна Iан «румын»: иза ЧIебарлахь туьканахь болх бина, маццах и туька а йаьхьна, цкъа чохь а ваьллина волу Хожа вара, Далхьадна, цигахула командировкехь лелаш, дуккхазза а гина. Хожас тIаккха охьадийцира ма-дарра дерг: кхузарчийн дог-ойла Iедална дуьхьал ира-кара xIoттo дахкийтина шаьш аьлла.

Власовцо а къайла ца даьхьира шена хуург:

– Кхин а тIебахка безаш десантхой бу… Цундела кхузарчу бахархошлахь уьш тIеэца кийча берш хьалххехь билгалбаха дезаш а дара тхо…

Вукху соне а хаийна, Iавеш волу немцо цабезамца хьаьжира цу шинга.

– ХIинца ахьа хIун олу! Хьан легенда-х йуьйхи! – хаьттира чекисто.

– Ас шуьга хIумма а эр дац! Со гIалитIе дIавига! – куро сеттира немцо шен гIанта тIехь.

– Цигахь-м эр ду, хьуна, ахь! – велавелира чекист.

Цу буссехь уьш гIалитIе дIабигира…

* * *

Тавсолта чукхаьчча, чуьранаш, массо а тIе хIума а йуьйхина, лампа а латийна, чухула дIасалелаш бара.

– Хьо ма хьиэвели… ЧIап-ломахьара тоьпаш йуьйлу а ма хезира… ХIун дара? – хаьттира Нурбикас.

– ХIума дацара… ДIадийша! Iуьйранна дуьйцур ду!.. Сахила а дукха зама ца йисна…

Iуьйранна доьзале ша буса лелийнарг а дийцина, Тавсолта балха дIавахара.

ТАВСОЛТИН ДАГАЛЕЦАМАШ

Сихха дIакхача дагахь ког айббина вогIура Тавсолта.

«ХIунда кхойкху-те Далхьада соьга йуха а сел хьалхе?» – ойла йеш.

Йуьртах а ваьлла, Яьссин тIай тIе xIapa кхоччуш, гIалахьара схьайогIу цхьа грузовик некъ схьахьаьвззачохь, хIокхунна а гуш, жимма соцунгIа а хилла, цу тIера сиха охьаиккхира цхьа стаг: кирзан эткашца, йуьхь йаьлла, мокха тиша плащ а йуьйхина, сира месала куй а коьртахь. Ша цхьанна а гой-те бохучу куьцехь, къушха дIаса а хьаьжна, цIеххьана Тавсолтех бIаьрг кхетта, кхунна тIевеара иза, кхоьручу кепехь шена гонаха а хьоьжуш.

– Ассалам Iалайкум, Тавсолта! – элира меллаша.

– Iалайкум ва салам, – аьлла, салам схьа а эцна, Тавсолта дIахьаьжира цуьнга и мила ву ца хууш, цхьаннах-м теро хеташ.

– Со-м Тойсум вай! Ца вевза хьуна? – велакъежира тIевеънарг.

– Ха-а!.. Ганза мел дукха хан йара!.. Марша вогIийла… Ахь хIун леладо? – хаьттира Тавсолтас, шен цуьнга боцу безам ца гойтуш, кIедочу озахь.

– Делан дуьхьа, Тавсолта, хьо Делах тешаш стаг а вара, ас доьху хьоь, цхьаьнгга а ма хьахадахьара ахь со хьайна кхузахь гар: лаьцначуьра ведда вогIу со, со лоьхуш тIаьхьабевлла а бу. ХIинца дIалачкъа меттиг оьшура… Ца хаьа хьуна бегIийло меттиг?

– Хаац, дера-кх! Карор йара иза-м! – аьлла, Тавсолтас кхин тIе ца лецира Тойсум. Сихха йоьду и машен, Тойсуман охьаэккхан аьтто беш, жимма соцунгIа хилар шеконе лецира Тавсолтас.

– ХIа, со ваха! – аьлла, Тойсум йуьрта йистехула хьуьн чу дIатаьIира.

Тавсолтас, цунна тIаьхьа а хьоьжуш, ойла йора: «Баккъал и лаьцна а ма вара, итт шо хан а тоьхна, амма хIинца цуьнан леларан кеп, и веддачух тера йоцуш, цхьана куьцанна цо хIитточух тера а ма йу… Райкоме дIа ма кхаьчча, Далхьаде-м дуьйцур дара ас иза», – бохуш, Тойсумах шена мел хуурш хIинца дерриш духа дагалоьцуш вогIура Тавсолта.

* * *

Тавсолтас цунах дуьххьара тамаш бинарг дара, I929-чу шарахь, дукха хан йоццуш да велла, ша висинчу Тойсума хIетахь, йуьртахойн гуламехь, шен ден вешех Албастах кулак веш куьг айар. Албаст, болх бан хууш, латта а девзаш, дика ахархо вара, Тойсуман къеначу дена дуккхаза a гlo дина а волуш. Цул тIаьхьа Тойсума, комсомоле а ваьлла, кхин а чIогIа дакъалецира колхозаш йохкуш а, кулакаш йуккъера дIабохуш а.

Тавсолтина дагадогIу: цкъа хьалха, баккъал а кулакех тера волу, иттех гомаш а, ворхI йетт а болуш, эвла йисттехь шенна веха Хьаьрмий, йуьрта йуккъехь, хIинца сельсовет йолчохь, шен туька а йолуш, хилла Бахаттий кулакаш биначул тIаьхьа, йуьртахь кхин кулак ван тамехь цхьа а вацара. Амма Тойсума а, и санначара а хIетахь, Сталинан кхайкхам кхочушбеш, «кулакаш» бу бохуш, шайн сискалх бехира «середнякаш» а. Колхозе бовла резабоцчу къехойх а бира кулакаш, «кулакийн цIонганхой» аьлла, цIерш а техкина. Дукха хан йалале, цу йуьртахь латта дикаха девзачех ах гергга ахархой, кулакаш бу аьлла, бахамах а, йуьртах а бехира. Йурт хьалхачул къийелира, ахархойн дог ийшира: итт шо а ца даьллера цара, латтане сатуьйсуш, иза къуьйсуш, деникинхошна дуьхьал цIечу байракха кIел, Советан Iедал доккхуш, тIом бина, эххар толам а баьккхина, Ленинан партис халкъана и латта делла а. Амма Сталинна хиира иза кестта халкъера йуха дIадаккха, дерриге халкъах шен йалхо а веш. Иза Сталина кхочушдира Тойсум санна болчарна тIе а тевжина.

Ткъа муьлш бара хIетахь йуьртахь Тойсум санна берш? Къехошна йуккъехь а дукха бара, цхьацца бахьанашца де эшарна, къахьега тIера а болуш, амма, аьтто ца нислуш, кIелбиснарш. Делахь а царалахь кхин тайпа а дара: болх бан цахаарна йа и доггах бан мало йарна къийбелла, оцу хьолах а боьлла, и хийца а ца гIерташ, иштта дIа бехарш.

КхоалгIа тайпа а дара – ТойсумгIар: керлачу замано шайна лучу аьттонех кхетта, цунна тIе а тевжина, амма цунна шаьш хьанал а боцуш, ма-хуьллу цунах шайна пайда оьцуш, цуьрриг а кхечарна шайх зулам даларх эхь а ца хеташ. Ишттачара, шаьш башха къа а ца хьоьгуш, Iедалан некъ дIакхоьхьу а бохуш, катоьхнна шайн гIуллакх дора хIетахь.

Тавсолтина дагадогIу: билггал ишттачийн аьтто беш мур бара и, хIетахь Ленинан некъ а хийцина, Сталина йукъабаьккхинарг. Ша йайтинчу коллективизацех а кхачам ца хуьлуш, Сталина кестта хIетахь «сплошной коллективизаци» кхайкхийра. ТIаккха Тойсума, йа къехой а, йа шен тайпанхой а ца кхоош, шена мел цавезарг, кулак а веш, ондда дIайаьхьира йуьртахь «сплошной коллективизаци» а. Тойсум «принципиальни» белхахо ву аьлла, кестта парте ийцира, йуьртда а вира. ХIинца иза кест-кеста НКВД-чу оьхуш а хаалора нахана. Цунна дуьхьал ваьлларг чувуллура йа балхах вохавора. Цунна хIума аларх а ларлора нах. «Сексот» боху цIе, цхьанна а гуш йоцуш, Тойсуман букъа тIелетира кестта. Тавсолтина дагадогIу, ша тIаьхьо Далхьаде хаьттичахь хIун ду и «сексот» бохург? – «къайлаха гlo дийриг» – ву цо аьлла.

– Хьанна до-те цо гlo? Нахана-м зуламаш ма до цо, – элира Тавсолтас.

– Iедална… Хьавха… НКВД-на, – къорра дIахадийра и къамел хIетахь Далхьада, ша а оцу гIуллакхна резавацар гIеххьа схьакъажош.

И тайпа «къайлаха гlo дийраш», миччахь а тосабелча, уьш кхахьпанел а боьха хеташ, ма-хуьллу царех ларлора нах.

Хьаькамаллехь берш а къаьхкара царех: уьш царна а кхераме бара. «Мотт беттарш» аьлла, и кхардаме цIе а тиллира ишттачарна халкъо, шена царех гlo ганне а ца го дела. Амма цу тайпана «къайлаха гIодийраш» – «мотт беттарш» – шен халкъана йуккъехь Сталина шуьйрра баржор дара иза халкъах цатешар гойтуш: Ленин веллачул тIаьхьа ша йукъадаьккхинарг халкъана деза хIума доцийла шена а хаьара цунна. Ленина кхоьллина йолу халкъан пачхьалкх, халкъах а йаьккхина, цунна дуьхьал йерзийра Сталина, цундела и тайпа «къайлаха гIодийраш» Сталина халкъана йуккъехь а, пачхьалкхан маьхькамашлахь а тIех шуьйра баржор, халкъан дуьхьа а доцуш, мелхо а, халкъана дуьхьал дара, и халкъ Сталинан буйнахь латто аьтто беш. Амма халкъана и моттбеттарш ца оьшура.