Сарахь школехь йинчу комсомолийн собранехь, фронте воьдучу Даудан меттана Нурседа хаьржира комсорг. Селита комсомоле а ийцира… Шимма а, школера чуйеъна, буьйса йуккъе йаллалц, Нурбикица цхьаьна, кечйира кхана эскаре дIавоьдучу Даудна оьшу хIумнаш.
Iуьйранна, сиха хьаьвзина, бевза-безачийн Iодика а йина, Дауд хIинца нара тIехь ойлане Iачу Тавсолтина хьалха хIоьттира.
– КIант! – элира Тавсолтас, – вай йуха гой а ца хаьа, Дела воцчунна! Ас сайн весет цундела хьалххехь дIахоуьйту хьоьга. Адамна дуьнен чохь массо хIуманал дукха дезарг шен са ду, шен сил а дезарг – бер ду! Амма, хаалахь, берел а хьоме бу, хьуна, Даймохк! Хьо лахь а, висахь а, Даймахкана хьанал чекхвалар – сан уггаре а хьалхара весет ду хьоьга! Иванца, Керимца йохье валий, дика кхочушделахь командиро тIедиллинарг! Ца оьшучохь хьайн корта, майралла гайта a гlopтий, Iожална кIел ма лацалахь, амма толамна оьшучохь – и кхоо а ма гIорталахь! ТIаьхьенан ойла тIех йиначух къонаха ца хилла! Iожаллех ларло, амма ма кхера! Тахана дуьххьара араволу хьо хьайн цIентIера: дин некъаца бевза, кIант арахь вевза. Адамашца дог цIена, ийна хила. Царна дика дан мало а ма йе, вониг дан сих а ма ло: ахь диннарг, гобоккхий, духакхочу хьуна. Йуххерчарна хьайн хIума а ма кхоае: нахана делларг – йуха карийна, шена дитинарг – дайна. Хьайна оьшург дика Iалашде, амма хIуманна тIехь сутара ма хила: кIезиг эшнарг хьолахойл а тоьлла. Нахаца чорда ма хила, амма сов кIеда хила а эшац: тIех эсалла – осалла йу. Сов муьста хилахь, наха охьатосур ву, тIех мерза хилахь, верриг дIакхоллур ву. Де тоьлча кура а ма вала, амма де эшарх – кураллех а ма вада: коьртаниг – къонахалла йу! Бакъду, ойла йичахь – дуьне дош дац!.. Амма, кIоргга ойла йича, дуьненал дош долуш кхин хIума а-м дац кху дуьненахь… йуха а къонахчун цIе йоцург! Цундела даьхнел а чIогIа ларйе хьайн цIе: веллачул тIаьхьа а йуьсуйерг иза йу. Хьуо санначу нийсархошлахь накъост харжа – дог цIенаниг, куьг чIогIаниг: цхьана косказа тIехь гена вахалац… Ткъа кегийчу сакхаташна тIехула доттагIчуьнца эгIа кийча а ма хила: айп данне а доцу доттагIа лехнарг ванне а доттагI воцуш висина. ГIалат гечде, йамартло ма гечйе. Хьуо даим тешаме а хила доттагIчунна: накъост кхерамехь а витина, хьуо кIелхьара валахь – дийна воллушехь велла ву хьо тIаккха – хьайн синца! Амма накъостех тарвалархьама цаьргара вониг схьа а ма эца. Цкъа а ма Iамаделахь маларрий, цигаьркий! Зударшца леррина оьзда а хилалахь! TIe… хьо мукъаваьллачу сохьтехь цIехьа кехат а даийталахь! – дехха дийцира Тавсолтас ишта, йукъ-кара соцунгIа хуьлуш, ойлa йеш, кицанаш лехьош. Дийцина ваьлча бIаьрг-негlapш охьадийшийра цо, кIанта аьндолчуьнга ладоьгIуш.
– Дика ду, дада! Ма кхералахь, со ледара хир вац хьуна!
Оцу къамелан а, кху сохьтан а доккхаллех кхетта Дауд ша лаьттачохь вулавелира.
Тавсолтас, нара тIера хьала а гIаьттина, меллаша маравоьллира и. Шен некха тIеоззийначохь латтийра цо и вехха, дагахь доIанаш доьшуш. Ден куьг тIедижжинчохь, шен кач логана тIетаьIча, тIуналла хаайелла, цецвелира Дауд – бIаьрхиш ду моьттина. Амма и кхийтира: уьш дан а дара, кху чу а вале, дехьа чохь, кхунах къаьстинчу нанас, xlapa мара а къевлина, кхунна тIе Iенийна бIаьрхиш. Дас меллаша дIахийцира воI.
– Дада, ахь ма-аллара, вай йуха гой а хаац, сан а ма дара хьоьга цхьа дехар… мегар делахь.
Йижарий комсомолехь хилар ша дIавахча, дена гучу ца долуш, дуьсур доцийла хаьара Даудна.
– Дика ду, дийца!
– Со цIера ваьлча а цу шина йоIе, уьш кхин йукъах ца бохуш, дешийталахь, дада, цхьа шо бен церан дисинарг а дац!.. TIe, уьш ледара а бац хьуна, дада!
– Дика ду! – аьлла, кIант кхин цкъа мара а воьллина: – ГIуо, хьайна! – аьлла, дIахьажийра Тавсолтас, ша тIаьхьа а ца волуш.
* * *
Дауд а, Увайс а, цаьрца цхьаьна эскаре боьлху кегийрхой а райцентре кхаччалц новкъа баха бахара Кесирий, Анна Львовний, Селитий, Нурседий, лакхарчу классашкара дешархой. Йуххебевлла уьш а болуш, тIеман заманан иллешца, гIашсалт санна, отрядан кепехь богIура, луларчу йарташкара а тIехь вовшахкхетта, призывникаш, шайна хьалхаваьлла райвоекоматера векал а волуш. Райцентр йара Эскинойра дIа, Яьсси-хих а ваьлла, дехьарчу орцахула гIаш вахча, сохьтехь бен некъ боцуш…
Орцан хьуьнахула чекхбовлуш, шайн могIанаш дохийна призывникаш а, уьш новкъа бохурш а, иэ а белла, шишша-кхоккха цхьаьна богIура. Нурседа Даудца йара: цхьаьна догIу Анна Львовний, Селитий, Увайссий кIеззиг тIаьхьа соьцура. Луьстта сенйелла хьун къорра гlepгlapa. Бай хьоькхура аьхкенан мела мох. Синкъераме декара олхазарш. ЦIеначу хIаваэхула йаьржинчу бес-бесарчу зезагийн хьожанна кортош чохь шатайпа зов лаьттара. Анна Львовна кест-кеста тIаьхьа соцура, зезагаш лехьош, тIе, къоначарна вовшашка дош ала меттиг йалийта а лаьара цунна. Амма и дIакъаьстича, xlapa шиъ, шаьш хIун эр ду а ца хууш, дегнаш чуьра схьагIерта коьрта дерг легашкахь соьцуш, мелхо а дист ца хилалуш догIура. ТIаккха Увайс, некъаца нислучу, шена дика девзачу, Селитина наггахь бен цIераш а ца хуучу, диттех, бецех, зезагех лаьцна дийца велира:
– Иза къахьашто ду… тIе стом ца лета… сов чIогIа ду, шех неIаршший, корашший деш. Xlapa маъ ду, дIогарниг, кхунах тера а долуш, дак ду, дакх дац. Ламанца долу. Цуьнан кевстиг кхин а шера, цIена хуьлу… И сула ду, цIулла дац. ЦIулла кхин ду. Xlapa а ламанца долу. Кхунна тIехь, хурманаш санна, мерза стом хуьлу. Амма кхуьнан сий кхечунна ду: кхунах бо дечиган пондар! Кхунах лаьцна олу и вайн йуьртарчу цхьа бIаьрг боцчу Хьасана а шен илли тIехь:
Хьуьнах декъазчу сулан пондар,
Желахь декъазчу газанан пхенаш,
Йуьртахь декъазчу соьга кхечи…
Увайсна кху орцахь массо а тайпа дитт девзара. Уьш хазахеташ дуьйцура цо йоIана. Шиннан а синош кху сохьта Iаламах а, вовшех а ийнера. ХIинца бецаш йийца вуьйлира Увайс.
– XIapa цкъарг йу… иза – акха хох… ткъа иза боь бу – акха саьрамсекх. Ламанхоша, ата а отий, далланашний, чуданашний чудухку боьш а, татеш а. Кхунах заIпар олу, шех шекъа доккхуш буц йу xlapa. Кхунах – бIаьста олу. Xlapa хьакхайелча чкъурах ноткъа йо. Ткъа xlapa – лаьттамуьстарг йу, динбергах тера, амма цул йаьржино, муьсто чам а болуш, и санна, сурхашний, IаьржбIаьрганий дарбане а йолуш… ЧIирбаI… ГIантбаI… Йиппарш… Липпар…
Ламанца йоцуш а, Увайсна ца йевзаш а буц йацара.
– Ахь-м суна дийнна ботаникан урок йели, Увайс! – йелакъежира Селита.
Увайс соцунгIа хилира. Цуьнан дог кхечунах дуьзнера, цунна кхин дийца лаьара. Анна Львовна, башха герга йоцуш, тIаьхьо йогIура. И шиъ схьадогIуш хIинца некъан йистошца нислора бес-бесара зезагаш: цIелерг, тобалкх, петIамат, басар олу сийна зезаг; лаьмнашца шелонгахь а кхуьу, цIен бос болу – шелла; ал-цIен зIам; можа-цIен доьра-зIам; пац-зезаг, чахкар-зезаг… Селита цецйохура Увайса, цунна хезна йоцу цIераш йохуш. Увайсана тахана хьалхачул а хьоме хетара маьI-маьIIера схьахеза олхазарш а: эхь доцу хьозарчий, оьзда чIегIардигаш, даима цхьаъ хоьтту хIуттут, гуттар цхьаьнга кхойкху хенакIур, дукха йека чIегIагаш, охьахиъначохь хаза сетта хIурцIалдиг – масане дара уьш кхузахь! Уьш массо а хIинца къаьсттинчу тидаме лоьцура цо: дIо ломан бердаца, дIасауьду алкханчах тера, шоршал а, дитташлахь лечкъа можа-къорза селасат а, и жима мерцхалдиг. Сийначу стигалан куьзгана тIе шайн аьзнийн зевне туьтеш хьоьрсура нIаьвлаша. Аьхкенан йуьххьехь хуьлу и массо а тайпа олхазарш гучудевллера таханлерчу кху тамашена хазачу дийнахь. Уьш дерриш а девзара Увайсна. Шен кхетаман кIоргенехь кхузахула ша тIаьххьара вогIий-те аьлла, шекволчу Увайса, хIинца къаьсттина самадевллачу бIаьргашца, сутара чухуьйдира гонахарчу Iаламан хазалла: бацашлара схьакъеда зезагаш а, дIо стигалхула йоьлху дато мархаш а, йуххе йогIу Селита а – дерриг а, хьалхачул а къегина гуш, шен даг чохь сецадора Увайса.
Эххара некъан йистера схьадаьккхина цхьа доккха даьржина петIамат кховдийра цо Селите:
– ХIа, дIаэцахь xlapa, Селита!.. безамна!
– Баркалла!..
ЙоIа и атта дIаэцарх майраваьллачу, xIapa сахьт а кхин хир доцийла хуучу, кIанта:
– Селита! Суна йеза хьо. Соь хьожур йуй хьо? – хаьттира.
