თანამედროვე იბერიულ-კავკასიურ ხალხებში შედიან: აფხაზურ-ადიღეური, ქართველური და ნახო-დაღესტანური ენების წარმომადგენლები, რომლებიც, ამჟამინდელი კლასიფიკაციის მიხედვით, 57 ენაა.

ბერძნული "იბერი" ასურული წყაროების "ტაბალადან" მოდის, ბიბლიური "ტუბალებიდან" და ბერძნულიდან. ჰეროდოტეს მიერ ნახსენები" ტიბარე " სასპერ – საბერები (ძვ. მეგრელ-ჭანებისა (ლაზი) და სვანების მონათესავე ტომებთან ერთად იბერიელებმა ძველი ქართული ეროვნება (ქართველობა) ძვ.

იბერიულ-კავკასიური ხალხები ძველ დროში იწყებენ ფორმირებას.

კავკასიის ტერიტორია უძველესი დროიდან აითვისა ადამიანმა, რასაც მოწმობს პალეოლითის ხანის მატერიალური კულტურის მრავალი ძეგლი, რომლებიც წარმოდგენილია აქეული და მუსტერული ტიპის ადგილებით (ოჩამჩირე, იაშტუხის მთა სოხუმთან ახლოს), ასევე ზემო პალეოლითის ხანის გამოქვაბული ადგილებით (დევის-ხვრელი, საქაჯია, მგვიმევი და სხვ.), ნეოლითური (კისტრიკი, ოდიგი) და ენეოლითური (ბეშტაშენი). საქართველოში, მაგალითად, უძველესი სამთო სამუშაოები (გები), მადნის დნობისა და სამსხმელო საამქროების ნაშთები (წაღვერი, სოხუმი, სვანეთი და სხვ.) აღმოჩენილია.

არქეოლოგების მიერ გათხრილი ერთ-ერთი უძველესი დასახლებაა კულ-ტეპეს დასახლება, ძვ.წ. IV ათასწლეული. ამ დასახლების მკვიდრნი ერთ ადგილას ცხოვრობდნენ, აშენებდნენ adobe სახლებს, ამუშავებდნენ მიწას და ძოვდნენ პირუტყვს. მსგავსი დასახლებები აღმოაჩინეს არქეოლოგებმა კავკასიის სხვა ადგილებში.

ხალხი ძირითადად დასახლდა იმ ადგილებში, სადაც ბუნებრივი პირობები ხელსაყრელი იყო მარცვლეულის მოსაყვანად და პირუტყვის საძოვრად. მაგალითად, საქართველოში ასეთი დასახლებები ოთხკუთხა სახლებისგან შედგებოდა. მათი კედლები ტოტების ჩარჩო იყო, თიხით დაფარული. ზოგიერთ ადგილას, სადაც ბევრი სამშენებლო ქვა იყო, სახლები ქვისგან იყო აგებული. ასევე არსებობს დასახლებები, სადაც საცხოვრებელი სახლები მოეწყო ნახევრად თიხის სახლების სახით. მათი გათხრების შედეგად უცვლელად გამოვლინდა ერთი დამახასიათებელი თვისება-მათი მოსახლეობის ეკონომიკის საფუძველი იყო თოხი მეურნეობა. გათხრების დროს არაერთხელ იქნა ნაპოვნი ხორბლისა და ქერის მარცვლები. ბრტყელი ფსკერის ჭურჭელი კავკასიის ენეოლითური დასახლებებიდან ერთგვაროვანია ფორმითა და დეკორაციით. ხშირად არის შავი, ფრთხილად, ბრწყინვალედ გაპრიალებული ჭურჭელი, რომელიც მორთულია რელიეფური სპირალური ორნამენტით. ცოტა მოგვიანებით ჩნდება ჭრილი გეომეტრიული ორნამენტი.

კავკასიის უძველესი მოსახლეობის მსოფლმხედველობა დაკავშირებული იყო ეკონომიკური საქმიანობის ძირითად სახეობებთან, ასახავდა სოფლის მეურნეობისა და მესაქონლეობის განვითარებას. აქაც რელიგიურ კულტში მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა ქალი ღვთაება-ასოცირდება ნაყოფიერების იდეასთან, ამიტომ დასახლებებში გვხვდება თიხისა და ქვის ქალის ფიგურები. თუმცა, თხის, ცხვრისა და ხარის თიხის ფიგურები აქ ბევრად უფრო გავრცელებულია. ამ სურათებს უდავოდ ჰქონდა გარკვეული ჯადოსნური მნიშვნელობა.

სხვადასხვა ტომებმა თავიანთი წარმოშობითა და კულტურით დატოვეს რამდენიმე არქეოლოგიური კულტურა, რომელთა შორის არის საერთო მახასიათებლები: მესაქონლეობისა და სოფლის მეურნეობის მნიშვნელოვანი განვითარება, მოხატული (მოხატული) კერამიკის გავრცელება, უზარმაზარი ქვებისგან დამზადებული ციკლონური (დიდი) სტრუქტურების მშენებლობა. კავკასიის მოსახლეობის ახლო აღმოსავლეთის მცხოვრებლებთან კავშირმა ხელი შეუწყო კულტურის საერთო მახასიათებლების ჩამოყალიბებას, რამაც გამოიწვია უძველესი აღმოსავლური ტექნოლოგიისა და იარაღის მიღწევების გავრცელება კავკასიაში: ძველი ასურული ფორმების ხმლები, წინა აზიური ცულები, უძველესი აღმოსავლური ცულები.

ასევე ცნობილია Ii ათასწლეულის Iii – დასაწყისის ჩრდილოეთ კავკასიის მაიკოპის კულტურა. ამ კულტურის გამორჩეული ძეგლია მაიკოპის ბორცვი. უზარმაზარი სამარხი პალატის ქვეშ 10 მეტრიანი mound of mound იყოფა 3 ნაწილად ხის დანაყოფი. კაცის ჩონჩხის გვერდით და მასზე უამრავი სხვადასხვა რამ იწვა. ხელმძღვანელი იყო გაფორმებული ოქროს tiara და ბევრი სხვა ძვირადღირებული სამკაულები.

წ.ii – i ათასწლეულის დასაწყისში კავკასიის ტერიტორიაზე არსებობდა ჰიტო-იბერიული წარმოშობის 2 დიდი ტომობრივი გაერთიანება, საიდანაც მოგვიანებით გაჩნდა ორი ქართული სახელმწიფო – კოლხეთი (საქართველოს დასავლეთით) და იბერია (აღმოსავლეთით და ნაწილობრივ საქართველოს სამხრეთით).

კავკასიაში ასევე ვითარდება ე.წ. ჩრდილო კავკასიური კულტურა. ამ პერიოდის ძეგლები აღმოჩენილია ჩრდილოეთ კავკასიის სხვადასხვა ნაწილში, თერგისა და ყუბანის მდინარის ხეობებში, სტეპებსა და მთიან რაიონებში.

ჩრდილოეთ კავკასიური კულტურის სამარხი ყორღანები ქვის ფილებით მოპირკეთებულ ორმოებში გრეხილი, მოგვიანებით კი – წაგრძელებული სამარხებია. კულტურის ადრეული ეტაპი ხასიათდება ძვლის curved ქინძისთავები, ქვის pestles, გაბურღული ღერძი და ღერძი დამზადებული ბრინჯაოს, თიხის მოწითალო-მოყავისფრო ან შავი ჭურჭელი დაფარული საშობაო ორნამენტებით. მათი ფორმა განსხვავებულია: ზოგი მათგანი ჰგავს ქილას, ზოგს აქვს მაღალი კისერი და სფერული სხეული (დოქები), არის მასიური და ჩაჯდომის ჭურჭელი.

ასევე არსებობს კავკასიის ისეთი უძველესი არქეოლოგიური კულტურები, როგორიცაა კობანის კულტურა, კულტურამ მიიღო სახელი სოფელ ვერხნი კობანის მახლობლად მდებარე სამარხის სახელიდან; თრიალეთის კულტურა.

კობანის კულტურის დასახლებები და სამარხები ცნობილია ოსეთის დასავლეთით, კავკასიის ქედის მთელ ჩრდილოეთ ფერდობზე და კავკასიის შავი ზღვის სანაპიროზე. ამ კულტურის სამარხები მდიდარია ინვენტარით. კარგად დამწვარი ჭურჭელი გეომეტრიული ორნამენტებითა და ბრინჯაოს იარაღით გაფორმებული სახელურებით გამოირჩევა ნივთებს შორის: ლამაზი საბრძოლო ცულები ჯვრის ფორმის დანა და გრძელი ელეგანტური კონდახით, ამოტვიფრული ხანჯლები, რომელთა სახელურები ხშირად მორთული იყო ცხოველების გამოსახულებებით, შუბისპირები და ისრები. კობანის კულტურაში ბრინჯაოს დამუშავებამ მიაღწია თავის სრულყოფილებას. კობანის ბრინჯაოს აქვს მაღალი კალის შემცველობა და კარგი ტექნიკური თვისებები. ძველმა ოსტატებმა იცოდნენ მყარი და ცვილის მოდელებზე ჩამოსხმის სხვადასხვა მეთოდი, გამოიყენეს ფურცლის ბრინჯაოს გაყალბება, გრავირება და ჩასმა. კობანის კულტურის ხალხმა ასევე იცოდა რკინის შესახებ, რომელიც ძვირფას ლითონად გამოიყენებოდა სამკაულების დასამზადებლად.

წ. II ათასწლეულში კავკასიის ცენტრში განვითარდა ბრინჯაოს ხანის თრიალეთის თავისებური კულტურა. მისი ყველაზე დამახასიათებელი ძეგლები საქართველოში, თრიალეთის ხეობაში აღმოაჩინეს, იგი ძირითადად ორი ტიპის სამარხებით იქნა შესწავლილი. დიდი ჯგუფი მათ შორის არის საზოგადოების წევრების საფლავები ცუდი ინვენტარით. სამარხების კიდევ ერთი ნაწილი -

ფართო სამარხები. ასეთი პალატების ქვედა ნაწილი დაფარული იყო ლერწმის ხალიჩით, ხოლო კედლები ქვის ფილებით იყო მოპირკეთებული. სპეციალური დერეფანი გამოიწვია საკანში, რომლის მეშვეობითაც გარდაცვლილის ნაშთები და დაკრძალვის კულტის ობიექტები იმპორტირებული იყო. დაკრძალვის ცერემონია ძალიან ბრწყინვალე იყო. გარდაცვლილის ნეშტი ეტლებში ჩამოასვენეს. ერთ-ერთ გორაკში ნაპოვნია ეტლის ნაშთები ხის მყარი წრეებისგან დამზადებული ოთხი ბორბლით. მკვდარი ცხოველები (ხარი, ღორი), ლითონი და ძვირფასი ნივთები მკვდრებთან ერთად მოათავსეს საკანში: ბრინჯაოს იარაღი, სპილენძის ქვაბები, ვერცხლისა და ოქროს სამკაულები. ძალიან საინტერესოა ძვირფასი ქვებით გაფორმებული ფიგურალური ჭიქები. თრიალეთიდან არქეოლოგების მიერ აღმოჩენილი ობიექტები ღრმად თავისებურია და მოწმობს მათ ადგილობრივ წარმოებაზე. იმ ეპოქის ხალხი ცხოვრობდა დიდი ქვის ფილებით აშენებულ სახლებში. ქვის კედლები ასევე გამოიყენებოდა დასახლებების დასაცავად. ურარტუს ძველმა სახელმწიფომ დიდი გავლენა მოახდინა კავკასიის მცხოვრებთა კულტურაზე. ძვ.წ. vii საუკუნეში ამიერკავკასიის მკვიდრთა შორის რკინა იყო მთავარი ლითონი, საიდანაც მზადდებოდა იარაღები და იარაღი. ურარტელებიდან, სავარაუდოდ, გავიდა მშენებლობის ხელოვნება, მებაღეობისა და მევენახეობის განვითარება, სარწყავი არხების მშენებლობაც.

წ.iii საუკუნეში მტკვრის შუა დინებაში გაჩნდა დამოუკიდებელი იბერიული სახელმწიფო. ადგილობრივი დინასტიის დამაარსებელმა მდინარე მტკვრის ნაპირებზე გამაგრებული ქალაქი არმაზი-თციხე ააშენა და მთვარის ღვთაება არმაზას სახელი დაარქვა. ეს ქალაქი იყო იბერიის სამეფოს დედაქალაქი, რომელიც კავკასიაში გაჩნდა. მისი ნანგრევები აღმოსავლეთ საქართველოში, მცხეთის სიახლოვეს აღმოაჩინეს. ქალაქი განსაკუთრებულად ხელსაყრელ გეოგრაფიულ პოზიციას იკავებდა: ის მაღალ სიმაღლეზე იდგა არაგვასა და მტკვრის შესართავთან.

ქალაქის გათხრების დროს ქვის ციხის კედლები გაიხსნა ტალახის აგურით აშენებულ კოშკებში, ვრცელი სასახლის ნაშთები სვეტებით და ბრწყინვალე დარბაზით. გათხრებმა აჩვენა, რომ იბერიაში აშენდა არა მხოლოდ სასახლეები, არამედ უბრალო სახლებიც არქიტექტურის ყველა წესის მიხედვით; ისინი ქვისგან იყო დამზადებული და ფილებით იყო დაფარული. სოფლებს ჰქონდათ ბაზრის მოედნები და სხვადასხვა საზოგადოებრივი შენობები. არმაზის მახლობლად იყო, მაგალითად, რომაულ მოდელზე აგებული აბანოს შენობა, იატაკქვეშა გათბობით და მილებით, რომლის მეშვეობითაც მიეწოდებოდა ცხელი და ცივი წყალი. აბანოს გვერდით აღმოაჩინეს სხვა ოთახების ნანგრევები, რომლებიც შეადგენდნენ იბერიის მმართველთა ქვეყნის სასახლეს.