Саам быыһа лейтенант иилэ быраҕыммыт плащ-палат- катыгар түһэн сиэн эрдэҕинэ били кинини кытта кэккэлэһэн испит биригэдьиир кыыс умуруорда.

– Сааны биэр! – диэтэ лейтенант уонна киһи кыыһырдаҕына көрөр хараҕынан миигин көрдө.

– Көр эрэ, бу оҕо кыраҕытын, көр эрэ, бу куоҕас эмиһин! – диэтэ, түһэн куоҕаһы ылбыт, саалаах оҕонньор. «Сааҕын ыл» диэн мин имнэнэрбин истибэт.

– Барыҥ! – диэн лейтенант шоферга хаһыытаата.

Оҕонньорго саатын биэрдим.

– Куоҕаһы эмиэ ыл.

– Баһыыба, биэбэкээм, баһыыба! – диэмэхтээтэ оҕонньор, – хантан кэлбит барахсаҥҥыный?

– Саха сириттэн.

– Ээ, ол иһин сэрэйбитим. Сахалар төрүт удьуор булчут аймахтар. Дьэ буоллаҕа, фашиһы баҕас бу курдук. Төбөтүн… Һ. Һэ-һэ…

– Фашиска да тиийиэхпит, – диэтэ ким эрэ.

Сотору массыынаттан түстүбүт, колхозтаахтар ааһа айанныы турдулар. Бэйэбит суолбутунан бараары, стройга турдубут. Лейтенант эмискэччи «Смирно!» команданы биэрдэ.

– Байыас Чээрин, стройтан таҕыс!

һс хаамыыны тахсан баран, строй диэки эргийдим.

– Байыас Чээрин көҥүлэ суох сааны эспитиҥ иһин, биир нэрээти биэрэбин.

Казармаҕа кэлэн баран, лейтенант биэрбит нэрээтигэр бу түүн штабы сууйарым дуу, куукунаҕа хортуоппуй ыраастыырым дуу диэн ханна ыытыахтаахтарын таайа сатаатым.

Бу киэһэ ханна да ыыппатылар, үчүгэй баҕайытык утуйдум. Түһээн өссө биир куоҕаһы, үс немеһи өлөрдүм.

Сарсыарда хонууга строевой занятиеҕа сылдьабыт. Хантан эрэ биир саллаат кэлэн биһиги лейтенаммытыгар тугу эрэ эттэ. Тыала бэрт буолан, тугу эппитин биһиги истибэтибит.

Лейтенант миигин ыҥыран ылла.

– Бу саллааты батыс.

Дьэ буоллаҕа, били нэрээппин толоро бардаҕым буолуо.

– Бу ханналаан иһэбит, доҕоор? – диэн, баран иһэн аргыспыттан ыйытабын.

– Лейтенант Лобадаҕа.

Чэ ол иһин, сэрэйбит сэрэх.

Лейтенант Лобадаҕа: «Чээрин саллаат кэллим», – диэн дакылааттаатым.

– Холкутуй! – диэтэ лейтенант уонна биир старшай сержаны ыҥыран ылла.

– Занятиены салгыы ыыт.

– Батыс! – диэтэ лейтенант миэхэ, – ити бинтиэпкэни ыл.

Нэрээппэр харабыллыы барар буоллаҕым, кэм да үчүгэй дии санаатым.

Икки боллох икки ардыгар сытар дэхси сир устун баран истибит.

Лейтенант тугу да кэпсэппэт, кыыһырбыта кэм да ааһа илик быһыылаах. Бүк туттан лейтенаны батыһан иһэн, кини тохтообутугар көрө түспүтүм, сыал ытар сиргэ кэлбит эбиппит.

– Сыт уонна ол «фашиһы» ыт! – диэтэ лейтенант, биир ботуруону биэрдэ.

Бирикээһи толороору сыттым. Тугун ытарым эбитэй?

– Тугун ытабын, табаарыс лейтенант? – Үс сүүс метрэлээх сиргэ харааран көстөр фашист фигуратын кыҥаан сытабын.

– Фашист тугар кэбирэхтик өлүө дии саныыгын, ону ыт, – диэтэ лейтенант.

Тииҥ буоллар харахха ытыллыа этэ, оччоҕо тириитэ алдьаныа суохтаах. Оттон фашист тириитэ туохха наадалааҕый?.. – Кыҥыы сытан кыратык толкуйдаан баран ыттым.

Лейтенант сыалга урут тиийэн, чохчойон олорон, саннынан бүөлээн туран «фашиһы» көрө-көрө:

– Тугун ыппыккыный? – диэн ыйытта.

– Сүүһүн ыппытым, табаарыс лейтенант. Сыыһан кэбистэҕим дуу?.. – Лейтенант көнөн турбутугар көрбүтүм «фашист» сүүһүн хаба ортотугар буулдьа суола чөҥөрүйэн көһүннэ. «Таппыппын!» – диэн үөрэ санаатым.

Лейтенант көхсүн этиттэ, миигин көрөн баран хааһын түрдэҥнэттэ уонна ытар сир диэки хаамта. Мин батыһан истим.

Итиччэ үчүгэйдик сыалбын таба ыппытым кэннэ, бэл, мичик гыммат, ити аата кыыһырбыта кэм да ааһа илик буоллаҕа.

Лейтенант бинтиэпкэни ылан, хайа, баҕар, алҕас турбута буолаарай диэбиттии, сыалын көрдө, хаастарын түрдэс гыннарда. (Дьэ били нэрээтин туһунан этээри гыннаҕа буолуо!).

– Фашист өссө туоҕар кэбирэхтик өлүөн сөбүй?

– Сүрэҕэр, табаарыс лейтенант.

– Сүрэҕин ыт! – Биир ботуруону биэрдэ.

Сүрэҕин туһа буолуо диэн кыҥаан баран тардан кэбистим.

Баран көрбүппүт мин кыҥаабыт сирбэр түспүт.

– Сүрэҕин үөһэ өттүнэн түспүт курдук көрөбүн, эн санааҕар? – диэн ыйытта лейтенант.

– Табаарыс лейтенант, фашист сүрэҕэ бөрөҕө дылы, оннук аллараа түһэрэ буолуо дуо? Бөрө – биллэр дьыала, хоройон олордор эрэ сүрэҕэ хабаҕын түгэҕэр чугаһыыр, оттон немец…

Бөрө сүрэҕиттэн немец сүрэҕэ сылдьар сирэ атынын туһунан өссө элбэҕи этиэх киһи…

Лейтенанныын төттөрү кэлэн истибит.

Саҥарбат. Бэҕэһээ кыыһырбыта аныаха дылы ааспат баҕайыта дуу? Старшай сержант салалтатынан үөрэнэ турааччыларга чугаһаан иһэн лейтенант тохтоото.

– Снайпер буолуоххун баҕараҕын дуо?

– Баҕарабын, – диэн ботугураатым.

– Штабы кытта кэпсэтиэм. Билигин взводкар бар.

Иккитэ-үстэ атыллаан иһэн тохтоотум.

– Табаарыс лейтенант, мин бэҕэһээҥҥи нэрээппин толоро иликпин…

– Бэҕэһээҥҥи нэрээти көтүрэбин. Кэлэр кэмҥэ холобурга сылдьар саллаат буол, – диэтэ лейтенант уонна бара турда.

Ити күнтэн ыла снайпердар взводтарыгар кэллим.

Биэстэ эстэр бинтиэпкэни кытта «киһилии» кэпсэтэргэ, атас-доҕор буоларга үөрэнэбин.

Сэрии бара турар сириттэн биэс көстөөх сиргэ тохтоон сытабыт. Бирикээһи күүтэр үһүбүт.

Саллаат ханна да тохтоотун – уһуннук да, кылгастык да олохсуйар буоллун – хаххаланар сир, землянка хастар идэлээх. Биһиги төрдүө буолан биир киэҥ соҕус землянканы хастан, иһигэр от таһан сытабыт.

Биһиги иккиэ буолан куукунаҕа хортуоска ыраастаһа бардыбыт. Николаев Николай Николаевич («үс Николайынан» биһиги кинини ааттыырбыт) диэн радист – саха, Гурьянов диэн саҥардыы кэлбит снайпер нууччалыын землянкаҕа хаалбыттара. Киэһэ биһиги кэлбиппит – дьоммут соччо эйэтэ суох олороллор. Ол төрүөтэ маннык кэпсэтииттэн тахсыбыт.

– Сааһыҥ хаһый, доҕоор? – диэн Николаев ыйытта.

– Уон аҕыспар бардаҕым, – диэтэ Гурьянов.

– Даа, буоллаҕа… – Николаев итинтэн салгыы кэпсэтэри булбакка, сахалыы ыллыы сытта:

Бу күҥҥэ, бу кэмҥэ ама ким

Күлбэккэ, үөрбэккэ туруоҕай,

Бу күҥҥэ, бу күҥҥэ ама ким

Ыллаабат, туойбат да буолуоҕай.

– Үчүгэйдик ыллыыр эбиккин, – диэтэ Гурьянов.

– Оҕус мииннэхпинэ өссө хайдах ыллыырбын истэриҥ эбитэ буоллар.

– Сахалыы ырыа диэн бэрт буолар эбит ээ, ол эрээри дьигиһитиитэ, тардыыта суох буолар эбит дии?

– Нэксиэлээх тэлиэгэҕэ олордохпуна, мин да дьигиһитэн ылааччыбын.

– Олус бэрт, өссө ыллаа.

Николаев ыллыырын ууратан баран тэһийбэтэхтии эргийэ-урбайа сытта.

– Саха сирэ, Саха сирэ… – дии-дии Гурьянов ботугураата. – Хотугу муустаах муора кытыытыгар дии? Онно баар дии, бадаҕа, тымныы киинэ?

– Тымныы киинэ биһиэхэ.

– Тымныыта сүрдээх буолуо. Хас кыраадыска тиийэрий?

– Тымныы баар, сайын итии да баар, – барыта баар. Кыһын тымныы сэттэ уон кыраадыска тиийэр.

– Ок-сиэ, онно хайдах тулуйаҕыт?

– Дьэ ол курдук тулуйабыт.

– Чэ, киһи, баҕар, буоллун даҕаны. Дьиэтин-уотун, таҥаһын-сабын сөп түбэһиннэрэн тэринэн эрдэҕэ. Оттон сүөһүлэр, кыыллар хайдах тулуйалларый?

– Дарвинизмы удумаҕалыыр инигин?

– Дьэ?

– Тыыннаах буолуу иһин охсуһууга тыынар тыыннаах бэйэтэ тулалыыр быһыыга-майгыга сөп түбэһэр диэн Дарвин этэн турар. Ол лозунунан Саха сирин кыыллара олус бэркэ туһаналлар.

– Ол аата хайдаҕый?

– Ол аата дуо? Ол аата, холобур, Саха сиригэр биирдэ маннык түбэлтэ буолбута: биһиги таспытынааҕы лааппы ыскылаата алдьаммыта, элбэх хаатыҥка, бараан соннор сүппүттэрэ, аҕыйах бириэмэ буолан баран, кинилэри булчуттар эһэлэртэн, бөрөлөртөн булбуттара. Көр, дьэ ол курдук кыыллар тулалыыр быһыыга-майгыга сөп түбэһэллэр.

– Туох эрэ кураанаҕы эрдэҕин, – диэтэ Гурьянов уонна кэлэйбиттии сапсыйан кэбистэ.

Николаев уустуктаан кэпсээбититтэн үөрэн, олоро түстэ.

– Көр, эн, өссө маны иһит. Биирдэ биһиэхэ Саха сиригэр…

– Ээ, тохтоо, доҕор. Үчүгэйдик кэпсэтиэх. Хата, эн миэхэ манныгы эт: эһиги, сахалар, тылгыт хайдаҕый?

– Кыһыл, – диэтэ Николаев уонна тылын былтах гыннарда. – Сымыйаргыыр буоллаххына, көр даҕаны.

– Тыл кыһыла биллэр, мин тылы этэбин, оттон… хайдах саҥараргытын.

– Ээ, саҥаны этэр эбиккин дуу, маҥнайгыттан итигирдик этиэх этиҥ буоллаҕа. Биһиги саҥабыт… Холобура, эн тугу ыйытаҕын?