– Дьэ эрэ, өйдөөн кэлбиччэ өлбүттэри кэриэстиэҕиҥ. Туох да буруйа суох дьон, ол иһигэр оҕо, дьахтар сэймэктэммиттэрэ. Өйдөөн кэллэрбин эрэ сүрэҕим ытырбахтыыр, санаам оонньуур.

Киһи ах барда. Өттүгэстээн сыппытын кубулуппакка тугу эрэ санаан уоһун ньимийэн, өрө-таҥнары көрүтэлээн эрилиҥнэттэ. Ол аайы салгын сиэбит үрдүк сүүһүн мырчыстаҕастара, сытыы быһаҕынан быһыта баттаабыттыы, синньигэс дириҥ сурааһын буолан кэккэлэһэ сүүрэлэстилэр. Лөкөй Борисканы саллыбыттыы көрүтэлээтэ. Кини маннык дьулаан кэпсээни истэ илигэ. «Бодойбоҕо дьону ытыалаабыттар үһү» диэн көннөрү үһүйээн курдук сураҕы Сэйимчээҥҥэ сылдьан былырыын истэн турардаах да, ону ымпыгын-чымпыгын ким да билбэт этэ.

– Тыый, доҕоор, ол туох буруйдаах дьону кимнээх кыргаллар?

– Буруйдара диэн муҥнарын-сордорун туона, тойотторго тылларын иһитиннэрээри тиийбиттэрин, анарааҥҥылар ыраахтааҕы саллааттарынан ытыалаттарбыттар. Билигин киһи олоҕо биир алтан харчыга турбат буолла. Оттон биһигини ууруммут табаҕы үстэ-түөртэ эҕирийбэт кэм иһигэр ныһыйбыттара. Аны билигин сэрии буолбут дииллэр. Онно төһөлөөх киһи сэймэктэнэрэ биллибэт. Туох кырыыстаах үйэтэ саҕаланна буолла? Ыраахтааҕыбыт бэйэбитин кыргар. Ол өҥөтүгэр биһиги кинини көмүскээн сэриигэ өлүөхтээх үһүбүт. Биһигини эмиэ саллаакка ыҥыраллара буолуо. Дьэ, ыҥыран көрдүннэр. Бэйэлэрэ сэриилэһэ сылдьыахтара ээ. Туох иһин онно баран өлүөхтээхпиний? Бу кырыыстаах олоҕу көмүскээн дуо? Суох! Ол кэриэтин бу хайалар быыстарыгар көҥүл сылдьан хоргуйан дуу, тоҥон дуу өлбүтүм ордук.

Бориска быыппастан олоро түстэ. Икки тоҥоноҕун тобуктарыгар өйөөн, хатырыктыйбыт модороон тарбахтарынан будьурхайдыҥы хара баттаҕын өрө-таҥнары имэриммэхтээтэ. Умса түһэн олорбохтоото. Уоскуйа быһыытыйда. Лөкөй хаһан да истибэтэҕин истэн, улаханнык долгуйда. Бу эрэйи-кыһалҕаны эҥэрдэринэн тэлэн, төрөөбүт-үөскээбит сирдэриттэн бачча ыраах кырыы дойдута тэбиллибит эдэр дьону аһына санаата.

– Дьулаан дьыаланы кэпсээтиҥ, доҕор. Хата, тыыннаах орпуккут. Туох сибикини, сылтаҕы булан биһиги дойдубутугар кэлээхтээбиккит буолла?

– Кырдьык, ол кырыктаах күн тыыннаах ордубуппутунан бэйэбитин дьоллооҕунан ааҕынабыт. Бастаан барыах-кэлиэх сирбитин бэйэбит даҕаны билбэт этибит. Дьону кытта куотан Витимҥэ кэлбиппит. Онно үлэһит дьон олорор бараахтарыгар хоно сытан, биир оҕонньору кытта кэпсэппиппит. Кини «Саха сиригэр барыҥ. Онно Өймөкөөн диэн сиртэн чугас көмүстээх үрэх баар. Мин табаарыһым суруйбута», – диэн сүбэлээбитэ. Биһиги, атын ханна да барар сирэ суох дьон, ол оҕонньор сүбэтин ылынан, саас маҥнайгы пароходунан Дьокуускайы булбуппут. Онно кэлэн муна-тэнэ сырыттахпытына, Дьокуускай биир улахан атыыһытын бирикээсчигэ Шпак диэн киһи бириистэҥҥэ киирэн, өймөкөөҥҥө диэри ындыыһыттар наадалар диэн ыйыталаһа сылдьарыгар түбэһэн, үөрүүнэн сөбүлэммиппит. Өймөкөөнү бэрт өр айаннаан булбуппут. Онно көмүстээх үрэх туһунан ыйыталаспыппытын ким да билбэт этэ. Ааспыт кыһын кыстаан баран, саас түүлээх ыҥырдан Уолаҕа киирбиппит. Уолаттан Шпакпыт түүлээҕин пароходка тиэнэн, соҕуруу барбыта. Биһиэхэ хамнаспыт оннугар айаҥҥа сылдьыбыт аттарын хаалларбыта. Онтон, хата, Ян Юльевич Розенфельд диэн, били, эн көмүскүн атыыласпыт киһини көрсүбүппүт. Кини Халымаҕа диэри сирдьит дьоҥҥо уонна көлөҕө наадыйар буолан биэрбитэ. Онон төннөр буолбуппут. Таарыччы көмүс көрдүөхпүт диэн сэп-сэбиргэл, таҥас-сап ылыммыппыт. Хата, аспытынан татым соҕуспут. Кыстык аһылык булуннарбыт, үлэлиэх этибит.

– Дьол-соргу көрдөһөн диэхтиигин да, бу үлүгэрдээх дөйө тоҥмут тымныы дойдуга хайдах үлэлиэххитин өйүм хоппот ээ, – Лөкөй умуллан хаалбыт хамсатын кураанаҕынан соппойо олордо.

– Биһиги сааспыт тухары көмүс үлэтигэр мискиллибит дьоммут. Эрэйбит тиллэрин биллэхпитинэ, сырабытын харыстыахпыт суоҕа. Оннук буолбат дуо, Сафи?

Баччааҥҥа диэри саҥата суох, доҕорун кэпсээнин сөптөөх миэстэлэригэр төбөтүн кэҕиҥнэтэн бигэргэтэ олорбут Сафейка соһуччу ыйытыыга тута булан хардарбата. Ыстаабытын ыйыстан дьүккүйбэхтээтэ. Онтон кэһиэҕирбит куолаһынан:

– Оннук… Биллэр дьыала, – диэтэ.

– Ол эрэйгит тиллэрэ саарбах ээ.

– Бастаан саарыыр этим. Онтон эн көмүскүн көрөн баран эрэлбит улаатта. Бу үрэх салааларын барыларын да сүргэйэн туран көмүһү булуохпут дии саныыбын. Оччоҕо эн өҥөҕүн саныахпыт.

– Мин өҥөм диэхтээн туох кэлиэй, алҕаска көстүбүт түбэлтэ буоллаҕа дии.

– Ити түбэлтэ баар буолан биһиги манна кэлэн сыттахпыт эбээт. Онтон атын биһиги Балыгычааҥҥа барар санаалаах этибит.

– Арба, били, быһааскы тойоҥҥут ханна барбытай? Барахсан бэрт сымнаҕас киһи быһыылааҕа.

– Сэрии буолбут сураҕын истэн, соҕуруу барбыта. Онтон атын манна, биһигини кытта баар буолуо этэ. Атыыһыт аймахтан кини эрэ киһи быһыылаах, сирэйэ-хараҕа суох албыннаабат. Оттон Шпак диэн дьиҥнээх адьырҕа диэтэҕиҥ. Былырыын биһиги ыҥырдан аҕалбыт табаарбыт улахан аҥаара наар испиир этэ. Дьону итирдэн баран, түүлээхтэрин босхо кэриэтэ хомуйталыыра.

– Ол былыргыттан идэлэрэ. Биһиги дьоммут эрэйдээхтэр бу аска умса түһэллэр, – Лөкөй эппитин бигэргэтэрдии куруускатын түгэҕэр оппут арыгыны сыппайан кэбистэ.

– Кырдьык, бу хотугу дьон арыгыга олус хоттороллор эбит ээ. Туох дьиибэтэ буолла? – Сафейка ыйытардыы дьонун диэки көрүтэлээтэ. Бытыылкаҕа баар тобоҕу тэҥҥэ үллэрэн кутуталаата.

– Арыгы диэн ордук кыра омуктарга олус кутталлаах ас быһыылаах. Киин сирдэргэ көрдөххө, боростуой норуот өттө төһө да испитин иһин олус балык буолбаттар ээ. Эттэрэ-хааннара арыгы дьаатыгар утарсар өрүттээх буолуон сөп. Оттон маннааҕы норуоттарыҥ диэн айылҕа оҕолоро буоллахтара дии. Урут аһаабатах астарын ыыра-дьаара кинилэргэ содуллаах, кэбирэхтик иҥимтиэ буолара чахчы.

Лөкөй тиһэх өлүүтүн дьонун иннинэ түһэрэн кэбистэ. Бориска кэнники тылларын өйдөөбөтө. Кураанахтаммыт бытыылка диэки хомойбуттуу көрөн ылла. Онтон санаа булан куруускатыгар уокка турар чаанньыктан итии чэйи кутунна. Өрүһүспүттүү бокуойа суох сыпсырыйбахтаата. Төбөтүгэр ситимэ суох сылаас, наҕыл санаалар, туман курдук устан киирдилэр. Кини хатырыктыйбыт халыҥ уостарын ыттатан, төрүөтэ суох үрүтүн-үөһэ ымаҥныы олордо. Ону көрөн Сафейка хараҕынан Борискаҕа имнэнэн кэбистэ.

– Да, буоллаҕа… Бопсуохха наада. Бу ас дэлэйдэҕинэ алдьархайы эрэ аҕалыаҕа, бүтүн норуоту эһэр кыахтаах, – Бориска бэйэтэ бэйэтин кытта кэпсэтэрдии уоһун иһигэр ботугураата.

– Хайдах тохтотуоххунуй, атыыһыттар ымсыылара улаатан иһэр буолтун кэннэ? – доҕоругар Сафейка сибигинэйэн эрэрдии хардарда.

– Сөпкө этэҕин, арыгыны хаһан да суох оҥоруоҥ суоҕа. Олохтоохтор бэйэлэрэ өйдүүллэрэ наада, бу алдьатыылаах ас содула кинилэргэ тус бэйэлэригэр эрэ буолбакка, үүнэр көлүөнэлэрин дьылҕатыгар кытта кутталлааҕын.

Лөкөй дьоно тугу кэпсэтэллэрин аахайбата. Кинилэри кэлтэччи хайгыы эрэ саныы олордо. Бэрт сайаҕас, көнө барахсаттар быһыылаах. Көмүс көрдүөхпүт этэ диэн бачча ыраах, билбэт дойдуларыгар кэлэн испиттэрэ баар ээ. Эр сүрэхтээх, хоодуот дьон буолан сананнахтара. Кыһыл көмүстэрин сири хаһан көрдүүллэр эбит дуу? Оттон мин үрэх сүнньүттэн уу анныгар көстө сытарын булбутум дии. Лөкөй устунан былырыын күһүн булбут кылбачыгас тааһа хайдах кыһыл көмүс буолан хаалбытын аттара саныы олордо.

Сиридикээн орто сүүрүгүн хаҥас салаатын төрдүгэр хатырыктаах маһынан саҥа охсуллубут кыракый үүтээн турар. Дьиэ уҥа өттүнэн ыраас уулаах үрүйэ чырылыы сүүрүгүрэр. Тулалаан турар саһарбыт мастар көтөҕөлөрүн тыал ыһан үргэҥнэтэр. Таһырдьа уот оттуллубут. Сымалалаах хаппыт болбукта умнаһа, буораҕы бырахпыттыы, сирилэччи умайар. Хойуу, өһөх хара буруо үрэҕи өрө унаарар. Уоттан чугас кураанахтаммыт табаар дьааһыгын үрдүгэр тимир курууска, миискэ уонна алтан чаанньык тураллар. Онно-манна лабааларга уонна титириктэр төбөлөрүгэр ыйаммыт куллукалар, соттордор тыалга тэлибирэһэллэр. Уот таһыгар Бориска чууркаҕа охсуллубут килиин сүгэ үрдүгэр кытарбыт хойгуо уһугун чохороон ончоҕунан балталаан чыҥыйар. Сойорун өрүсүһэн эргитэ сылдьан балайда өр сырбаппахтаан баран, аттыгар турар уулаах солуурчахха укта. Уу сырдьыгыныы түһээтин, сииктээх сылаас туман сирэйигэр илгийдэ. Хойгуотун балайда өр тутан сойутта. Онтон таһааран ньилбэгэр соппохтоото уонна игии ылан аалан кикирийэ олордо.