Няхай сталы i дасканалы сустрэну я калi-небудзь свой вялiкi Полудзень: як растопленая медзь, як хмара, цяжарная маланкамi, як грудзi, поўныя малака:
- спелы самому сабе i схаванай волi сваёй, быццам лук, успалымнёны да стралы сваёй, як страла, успалымнёная да зоркi сваёй;
- да зоркi, даспелай i дасканалай у зенiце сваiм, - палкай, пранiзанай, шчаслiвай пад забойчымi стрэламi сонца;
- быццам сонца i няўмольная воля яго, гатовая загiнуць у перамозе сваёй!
О воля, адваротнiца ўсiх нягодаў, мая неабходнасць! Захавай мяне на адну вялiкую перамогу!.."
Так сказаў Заратустра.
Той, хто ацаляе
1
Аднае ранiцы, неўзабаве пасля вяртання ў пячору, Заратустра як апантаны, падхапiўся са свайго ложка, крыкнуў страшным голасам i ўстаў над ложкам з такiм выглядам, быццам нехта ляжаў на iм i не хацеў уставаць; i так гучаў Заратустраў голас, што ягоныя звяры, спалохаўшыся, пазбягалiся да яго, а з усiх нораў i шчылiн, што былi непадалёк ад Заратустравай пячоры, усе жывёлы кiнулiся хто куды - ляцелi, беглi, паўзлi, - гледзячы па тым, што ў iх было ногi цi крылы. А Заратустра сказаў такiя словы:
"Падымайся, прадонная думка, выходзь з маёй глыбiнi! Я - свiтанак i твой ранiшнi певень, уставай, заспаны чарвяк, падымайся! Даўно пара табе прачнуцца ад майго голасу!
Развяжы повязi свайго слыху: слухай! Бо i я хачу цябе слухаць! Падымайся! Тут хапае грому, каб i магiлы пачулi!
I сатры сон, i слепату, i тупасць з вачэй! I слухай мяне нават вачыма: бо мой голас ацаляе нават тых, што нарадзiлiся сляпыя.
А прачнуўшыся - чувай вечна: не такi я, каб, разбудзiўшы прабабку, сказаць ёй: "Спi далей!"
Вось ты варушышся, пацягваешся, крэкчаш? Уставай! Не крактаць павiнна ты, а гаварыць! Цябе клiча бязбожнiк Заратустра!
Я, Заратустра, абаронца жыцця, абаронца цярпенняў, абаронца кола - я клiчу цябе, мая прадонная думка!
О, здароўя мне! Ты iдзеш, я чую цябе! Бездань мая кажа, сваю апошнюю глыбiню выставiў я на святло!
Здароўя мне! Прыходзь! Прыходзь! Падай мне руку - ха! пусцi! ха-ха! мярзота, мярзота, мярзота - гора мне!"
2
Але як толькi Заратустра вымавiў гэтыя словы, упаў, як мёртвы, i доўга ляжаў нерухома, як мёртвы. Ачуняўшы, ён быў белы, дрыжаў, не сыходзiў з месца i доўга не браў нi есцi, нi пiць. А трывала гэта сем дзён; але звяры не пакiдалi яго нi ўночы, нi ўдзень, i толькi арол лётаў па ежу. Усё, што ён знаходзiў альбо здабываў сiлаю, складваў Заратустру на ложак; так што той ляжаў сярод жоўтых i чырвоных ягад, вiнаграду, сакавiтых яблыкаў, кедравых арэхаў i духмяных траў. А ў ногi былi пакладзены два ягняцi - цяжка далося адбiць iх у пастухоў.
Нарэшце, праз сем дзён падняўся Заратустра на ложку, узяў у рукi чырвоны яблык, панюхаў - i прыемны яму быў пах яблыка. I тады вырашылi ягоныя звяры, што пара загаварыць з iм.
"О Заратустра, - сказалi яны, - вось ужо сем дзён, як ты ляжыш з ацяжэлымi вачыма: цi не хочаш ты нарэшце ўстаць на ногi?
Выйдзi са сваёй пячоры: свет чакае цябе, як сад. Вецер калыша густыя пахошчы, якiя ляцяць да цябе, i ўсе ручаi гатовыя бегчы за табою.
Усе рэчы ўтохлiся па табе, ты ж бо сем дзён ляжаў адзiн: дык выйдзi з пячоры! Усе рэчы хочуць быць табе лекарамi!
Альбо, можа, новая веда прыйшла да цябе, горкая i цяжкая? Як рашчыненае цеста ляжаў ты, i вось - паднялася душа твая i выйшла за свае межы".
О звяры мае, адказаў Заратустра, балбачыце сабе i дайце мне наслухацца вас! Разбiраюць мяне вашы казанi; там, дзе так балбочуць, там свет расхiнаецца мне садам.
Як прыемна, што ёсць словы i гукi: словы i гукi - хiба яны не прывiдныя масты i вясёлкi памiж усiм, што раз'яднана навекi?
У кожнай душы - свой адмысловы свет, i свет iншай душы для яе - свет iншы.
Якраз у рэчах, найбольш памiж сабою падобных, найпрыгажэй хлусiць блiзiр падабенства; бо сама малую прорву найцяжэй пераскочыць.
Цi ж можа быць мне што-небудзь - па-за мною? Нiчога няма па-за намi! Але чуючы гукi, мы забываемся пра гэта; як цудоўна, што мы забываемся!
Цi не на тое падораны рэчам iмёны i гукi, каб чалавек прападаў па любасных рэчах? Гаварыць - гэта цудоўная дурасць: гаворачы, чалавек танцуе над усiмi рэчамi.
Якая прыемная ўсякая казань i падман гукамi! Гукамi танцуе наша любоў па каляровых вясёлках".
"О Заратустра, - сказалi на гэта звяры, - таму, хто думае гэтаксама, як i мы, усе рэчы танцуюць самi па сабе; усё прыходзiць, падаё адно аднаму рукi, смяецца, уцякае i зноў вяртаецца.
Усё сыходзiць, усё вяртаецца; вечна коцiцца Кола Жыцця. Усё памiрае, усё зноў зацвiтае; вечна бяжыць Год Жыцця.
Усё разбураецца, усё будуецца зноў; вечна будуецца ўсё той самы Дом Жыцця. Усё разлучаецца i сустракаецца зноў; вечна вернае сабе застаецца Кола Жыцця.
Кожнае iмгненне пачынаецца жыццё; вакол кожнага "тут" абарачаецца колападобнае "там". Сярэдзiна - усюды. Дарога вечнасцi - крывая".
"Ах вы, шэльмы! Ах вы, катрыншчыкi! - адказаў Заратустра i зноў заўсмiхаўся, - вы добра ведаеце, што павiнна спраўдзiцца ў сем дзён;
- i як пачвара тая запаўзла мне ў горла i душыла мяне! Але я адкусiў ёй галаву i выплюнуў.
А вы, - вы ўжо зрабiлi з гэтага песеньку на катрынку? I вось, я ляжу тут, яшчэ не ачомаўся ад схваткi з той пачварай i яшчэ не ачуняў ад збавення свайго.
I вы гледзiце на ўсё гэта? О звяры мае, няўжо i вы жорсткiя? Няўжо i вам, як людзям, падабалася глядзець на жудасныя пакуты мае? Бо чалавек - сама жорсткi звер.
Трагедыi, крыжаваннi, бой быкоў - усё гэта было ў яго дагэтуль найбольшай радасцю на зямлi; i калi ён прыдумаў пекла, дык пекла зрабiлася яму на зямлi небам.
Калi вялiкi чалавек крычыць - тут i лётам ляцiць да яго маленькi, пажадлiва высалапiўшы язык, i называе гэта - "спагадаю".
З якiм запалам маленькiя людзi - асаблiва паэты - вiнавацяць жыццё на словах! Паслухайце iх, але не прапусцiце задаволенасцi, якая гучыць у кожнай iхняй скарзе!
Жыццё iмгненна перамагае сваiх вiнаваўцаў. "Ты любiш мяне? - пытаецца яно бессаромна.
Пачакай крыху, пакуль што мне няма калi разбiрацца з табою".
З сабою чалавек - сама жорсткi звер; але ў кожнага, хто называе сябе "грэшнiкам", "тым хто нясе крыж свой" альбо "пакаянцам", не прапусцiце пахацiнства, якое гучыць у кожнай ягонай скарзе i асудзе!
Але кажучы ўсё гэта, цi не раблюся i я сам абвiнаваўцам чалавека? О звяры мае, вось адзiнае, чаго я навучыўся да гэтага часу: усё лiхое ў чалавеку патрэбна яму дзеля яго ж дабра i ўсяго найлепшага,
