А ўва мне сэрца калацiлася ад смеху, i хацела вырвацца, i не ведала куды, i апусцiлася ў маю нутробу.
I праўда, я памру, бадай што, зайшоўшыся смехам, бачачы, як аслы ўпiваюцца, а начныя вартаўнiкi запаняверваюцца ў Бозе.
Хiба не прайшоў даўным-даўно час на такiя паняверкi? Хто яшчэ можа будзiць гэтую спачылую, светлабоязную даўнiну!
Даўно ўжо пакончана са старымi божышчамi; i праўда - добры, вясёлы канец выпаў на iхнюю долю!
Не "поцемкамi" давялi яны сябе да смерцi - гэта мана! Наадварот: яны так рагаталi аднаго разу, што паўмiралi ад смеху!
Гэта адбылося, калi сама бязбожнае слова было прамоўлена нейкiм богам: "Адзiн Гасподзь! Хай не будзе ў цябе iншых багоў, апрача Мяне!"
- стары, раўнiвы, злосны барадач аж настолькi забыўся, што ўсе багi засмяялiся i, пагушкваючыся на сваiх тронах, казалi: "Цi не ў тым боскасць, што ёсць багi, ды няма нiякага Бога?"
Хто мае вушы, хай чуе!"
Так сказаў Заратустра ў горадзе, якi ён любiў i якi называўся Пярэстая Карова. Адгэтуль заставалася яшчэ два днi дарогi да пячоры, да вяртання да ягоных звяроў; i душа яго парадавалася блiзкаму вяртанню.
Вяртанне
"О адлюдненасць! Ты - мая Айчына Адлюдненасць! Надта доўга жыў я закiнуты на чужыне, каб са слязьмi не вярнуцца да цябе!
Пагразi мне пальцам, як грозiць мацi, усмiхнiся мне, як мацi ўсмiхаецца, i скажы: "А хто колiсь нiбы вiхура паляцеў ад мяне?"
Хто на развiтанне крыкнуў: "Надта доўга я быў у адзiноце i адвык маўчаць". Цяпер ты, вядома, навучыўся?
О Заратустра, я ведаю ўсё: i тое, што сярод мноства людскога ты быў больш пакiнуты, чым раней са мною!
Адно - пакiнутасць, другое - адлюдненасць: гэтаму ты навучыўся цяпер! I таму, што сярод людзей ты заўсёды будзеш iм чужы i дзiкi:
- нават калi яны любiцьмуць цябе: бо яны найперш хочуць, каб iх шкадавалi!
А тут ты ў сябе дома, на радзiме; тут ты можаш гаварыць усё i адкрыць сваю душу, нiхто тут не саромеецца схаваных i скупых пачуццяў.
Тут усе рэчы, лашчачыся, наблiжаюцца да тваёй прамовы i дагаджаюць табе: так хочацца iм паездзiць на тваёй спiне! На любой прыпавесцi ты дапнеш да ўсякай iсцiны.
Тут проста i шчыра можаш гутарыць з усiмi рэчамi; i праўда, пахвалою здаецца iхняму слыху, што нехта гаворыць з iм шчыра!
А быць пакiнутым - зусiм iншае нешта. Цi памятаеш ты, Заратустра? Калi ў лесе над тваёй галавой крычала птушка, а ты нерашуча стаяў побач з мёртвым i не ведаў, куды iсцi.
Калi ты казаў: "Хай мае звяры вядуць мяне! Я адчуваю, што мне больш небяспечна быць сярод людзей, чым сярод звяроў". Гэта была пакiнутасць.
А цi памятаеш ты яшчэ вось што, Заратустра? Калi ты быў на сваёй выспе, ты - крынiца вiна сярод пустых вёдраў, раздаючы сябе спрагненым, даруючы i раздорваючы,
- пакуль, нарэшце, не застаўся ў адзiноце, спрагнены сярод п'яных, пакуль не пачаў скардзiцца начамi:
Цi не большая асалода ў тым, каб браць, чым даваць?
I красцi, чым браць? Гэта была пакiнутасць! Цi памятаеш такое, Заратустра? Калi да цябе наблiзiлася твая Цiшыня, якая адагнала цябе ад самога сябе, i злосна нашэптвала: "Скажы i рабiся!"
- i калi зрабiла табе болем тваё чаканне i маўчанне i паныласцю тваю ўпакораную мужнасць. Гэта была пакiнутасць!"
О адлюдненасць! Ты, мая Айчына, Адлюдненасць! З якой шчаслiвай пяшчотай звястуе мне твой голас!
Мы не пытаемся адно ў аднога, мы не скардзiмся адно аднаму: мы iдзем разам у адчыненыя дзверы.
Бо ў цябе ўсё адчынена i светла, i тут лягчэй бягуць ногi часу, бо ў цемры час цiсне мацней, чым на святле.
Тут мне раскрываюцца словы пра быццё, быццам скрынкi, раскрываюцца мне словы пра ўсё сутнае: усё сутнае хоча стаць словам, усякае станаўленне хоча навучыцца ў мяне гаварыць.
А там, унiзе, любая казань марная! Там "забыць i прайсцi мiма" - найлепшая мудрасць: гэтаму я цяпер навучыўся!
Хто хоча ў людзей зразумець усё, павiнен да ўсяго дакрануцца. Але на гэта ў мяне занадта чыстыя рукi.
Я ўжо не магу дыхаць з iмi адным паветрам; о, навошта я жыў так доўга ў шуме i ў iх смярдзючым дыханнi!
О шчаслiвая цiшыня вакол мяне! О чыстыя пахi! Як глыбока i чыста дыхае цiшыня! Як учуваецца яна, шчаслiвая!
А там, унiзе, - там усё гаворыць i ўсё застаецца не пачутым. Хоць званамi абвяшчай мудрасць сваю: гандляры на рынку ўсё роўна заглушаць яе звонам медзi!
Усё ў iх гаворыць, а разумець усе адвыклi. Усё ў iх валiцца з рук, але нiчога не трапляе больш у глыбокiя крынiцы.
Усё ў iх гаворыць, усё растурзана словамi. Тое, што яшчэ ўчора было цвёрдае i не па зубах самому часу, сёння - згрызенае i абгрызенае - звiсае з зяпы людзей цяпершчыны.
Усё ў iх гаворыць, усё агалошваецца. Тое, што калiсьцi было схавана i таямнiцай глыбокiх душаў, сёння належыць вулiчным трубачам i ўсякiм легкакрылым кузакам.
Дзiвосная рэч - чалавечая iстота! Ты, шум цёмных вулiц, ты зноў за мною! Найвялiкшая небяспека мая засталася за мною!
Шкадаваць i спагадаць - заўсёды было маёй найбольшай небяспекай, але ж усякая чалавечая iстота прагне, каб яе шкадавалi i спагадалi ёй.
З нявыказанымi iсцiнамi, з рукою дурня i сэрцам без розуму, багаты дробязнай хлуснёй спагады - так я жыў сярод людзей заўсёды.
Сядзеў я сярод iх пераапрануты, гатовы не пазнаваць сябе толькi дзеля таго, каб трываць iх, i пераконваў сябе: "Дурань, ты не ведаеш людзей!"
Перастаеш разумець людзей, калi жывеш сярод iх: надта шмат на iх блiзiру, знешняга, - навошта тут дальнавiдныя, палка-разумныя вочы!
I калi яны не прызнавалi мяне, я, дурны, у сваёй апантанасцi прагнуў iх за гэта яшчэ больш, чым сябе: прывыклы быць жорсткiм да сябе, я часта помсцiў сабе за гэты жаль.
Пакусаны ядавiтымi мухамi i паточаны, як камень, процьмай кропляў злосцi, я сядзеў сярод iх i пераконваў сябе: "Не вiнаватае ўсё нiкчэмнае ў нiкчэмнасцi сваёй!"
Асаблiва ядавiтымi з усiх мух я лiчыў тых, што завуць сябе "добрымi": яны кусаюць, не ўсведамляючы сваёй вiны, яны хлусяць, не ўсведамляючы яе, - як маглi б яны быць са мною справядлiвымi!
Хто жыве сярод добрых, таго спагада вучыць хлусiць. Спагада робiць паветра затхлым усiм свабодным душам. Глупства добрых - бяздоннае.
Хаваць сябе самога i багацце сваё - гэтаму я навучыўся там, унiзе: бо я выявiў, што кожны з iх - убогi духам. У тым была хлусня маёй спагады, што пра кожнага я ведаў,
