Яны пайшлi да дзвярэй. Не паварочваючы галавы, я кiнуў услед iм:
- Забыўся вас папярэдзiць: я прызначыў штомесячную рэнту ў паўтары тысячы франкаў свайму сыну Рабэру, - я абяцаў яму. Напомнi мне пра гэта, Хюбэр, калi мы будзем падпiсваць акт.
Хюбэр пачырванеў. Такой стралы ён не чакаў. А Жэнеўева не заўважыла тут нiякага падвоху. Толькi вочы яе сталi круглыя ад здзiўлення. Яна хутка ўсё падлiчыла:
- Васемнаццаць тысяч у год! А табе не здаецца, што гэта мнагавата?..
XVIII
Луг сёння святлейшы за неба. Ад мокрай зямлi падымаецца дымок. У лужынах адлюстроўваецца няясны нябесны блакiт. Да ўсяго ў мяне сёння жывая цiкавасць, як i ў тыя часы, калi я сам быў гаспадаром у Калезе. А цяпер усё тут ужо не маё, але сваёй беднасцi я не адчуваю. Льюць дажджы. У бяссонныя ночы я чую, як цяжкiя кроплi б'юць па чарапiцы, ведаю, што будзе бяда: пагнiе вiнаград, i перажываю, як i тады, калi вiнаграднiкi былi мае. Цяпер толькi я зразумеў, што не ўласнiк, не сквапны багацей жыў ува мне, а селянiн з яго спрадвечнай любасцю да зямлi. Так, так - селянiн, нашчадак тых, каму зямля была храмам i майстроўняй, бядой i ўцехай. Для дзядоў, прадзедаў маiх кожны дзень пачынаўся з таго, што з трывогай i надзеяй углядалiся яны ў небасхiл, спрабуючы адгадаць, чаго сёння чакаць: буры цi пагоды...
Мая рэнта будзе накоплiвацца ў натарыуса: мне пакуль што нiчога не трэба. А зрэшты, калi мне чаго бракавала?!. Усё жыццё я iшоў не да сваёй мэты... Усё жыццё ганяўся за грашыма, эканомiў, дрыжаў над кожным сантымам, а аказалася, што не патрэбна мне было нi золата, нi багацце... Усё жыццё быў палоннiкам страсцей, якiя на самай справе мной не валодалi, былi мне чужыя... Як сабака, што брэша на месяц, быў я загiпнатызаваны халодным бляскам прагi i сквапнасцi... Божа! Прачнуцца ў шэсцьдзесят восем гадоў! Адрадзiцца перад самай смерцю! Божа, дай жа мне пажыць яшчэ хоць некалькi месяцаў, хоць некалькi тыдняў!..
Сядзелку ўжо адправiлi назад у горад, - я адчуваю сябе намнога лепш. Са мной засталiся Эрнэст i Амелiя. Уколы рабiць яны ўмеюць; служылi яшчэ пры Iзе. У мяне пад рукой самыя неабходныя лякарствы: ампулы марфiну i нiтрыту. Сын i дачка - у горадзе. Яны ўсё яшчэ занятыя падзелам маёмасцi. Сюды прыязджаюць найчасцей тады, калi трэба параiцца наконт ацэнкi той цi iншай часткi спадчыны. Усё iдзе даволi мiрна, без асаблiвых спрэчак. Абое баяцца прагадаць i таму знайшлi даволi камiчнае выйсце: усё дзялiць папалам, нават камплекты бялiзны, наборы чарак i сервiзы. Яны гатовы рэзаць папалам i габелен цi дыван, абы толькi ён не дастаўся каму-небудзь аднаму. Ну што ж, яны хочуць, каб усё было па справядлiвасцi. Вось так разумеюць яны справядлiвасць... О, яны ўмеюць падбiраць сваiм нiкчэмным пачуццям высокiя патэтычныя назвы!.. Ды што гэта я? - Не, не, я адмаўляюся ад апошняга сказа, выкрэслiваю яго. Хто ведае, можа, i яны ў палоне тых iмкненняў, жаданняў, якiя на самай справе не маюць у iх душах глыбокiх каранёў?
А што яны думаюць пра мяне? Напэўна, абое лiчаць, што я быў пераможаны i здаўся. Ну, а самi, нябось, ходзяць "у пераможцах". Хоць, праўда, кожны раз пры сустрэчы яны з вялiкай павагай адносяцца да мяне i ўсё дзякуюць, дзякуюць... I ўсё ж яны з нейкiм здзiўленнем глядзяць на мяне. А Хюбэр увогуле насцярожана сочыць за мной. Няма ў яго ўпэўненасцi, што зброю сваю я зусiм склаў. Ды супакойся ты, бедачына! Мяне вам не было чаго баяцца ўжо ў той дзень, калi вы прывезлi мяне ў Калез, каб я тут адпачыў, паправiўся... А цяпер!.. Куды мне ўжо!..
За лугам вiдаць доўгiя рады высокiх вязаў i таполяў. Дрэвы прагна цягнуцца ўгору, нiбы спрачаюцца, каторае вышэйшае. Над палеткам клубiцца туман i дым. Паляць пустазелле. У нас ужо восень. На гронках вiнаграду блiшчаць кроплi дажджу. Учора пакаштаваў я вiнаграду: ягады кiслыя, цвёрдыя. I цяпер ужо не налiцца iм салодкiм духмяным сокам, - усё адабраў ад iх дажджлiвы жнiвень. Позна! А для нас, людзей?.. Можа, для нас нiколi не бывае позна? Зноў i зноў я ўпарта паўтараю сабе, што для чалавека позна нiколi не бывае...
На другi дзень пасля прыезду ў Калез я зайшоў у жончын пакой. Зрабiў я гэта, вядома, не ад глыбокай пашаны да нябожчыцы: проста мне не было чым заняцца (нiякiх спраў, клопатаў у мяне тут няма, i я нават яшчэ не зразумеў, добра гэта цi дрэнна)... Акно расчынена насцеж, шафы адамкнутыя, шуфляды камода выцягнутыя... Слугi ўсё адсюль павыносiлi. Пакой апусцеў... Засталiся толькi нябачныя сляды гаспадынi... Але i iх хутка знiшчаць сонечныя промнi i вецер... Стаяў цёплы вераснёўскi дзень. Густыя круглыя кроны лiп нагадвалi нейкiя казачныя плады. А над iмi ўрачыста ззяў асеннi блакiтны небасхiл... Аднекуль данёсся звонкi дзявочы смех. Над вiнаграднiкам варушылiся залацiстыя ад сонца капелюшы - пачаўся збор вiнаграду...
А вось з гэтага пакоя жыццё назаўсёды пайшло... У шафе валялася пара пальчатак, парасон. I нават гэтыя рэчы здавалiся цяпер мёртвымi. Я паглядзеў на стары камiн. Невядомы майстар упрыгожыў яго разьбой - вiдаць граблi, рыдлёўка, серп i сноп пшанiцы. У старасвецкiх камiнах былi вялiкiя печкi. Туды можна было кiдаць доўгiя тоўстыя палены. На лета печкi прыкрывалi шырокiмi размаляванымi экранамi. На нашым экране красавалася пара запрэжаных валоў. Калiсьцi ў дзяцiнстве я на нешта раззлаваўся i прарэзаў увесь экран складаным ножыкам... Я падышоў блiжэй.
Экран быў коса прыстаўлены да камiна. Я нагнуўся, хацеў адсунуць экран i паставiць яго як трэба, але ён упаў. Я ўбачыў чорны квадрат печкi, поўнай попелу. I ўспомнiў, як расказвала Жэнеўева пра апошнi дзень нябожчыцы ў гэтым маёнтку: "...Спалiла ў камiне стос пiсем... Мы нават падумалi, што загарэлася сажа ў комiне..."
Толькi ў гэты момант я зразумеў: яна адчувала наблiжэнне смерцi. Немагчыма адначасна думаць пра сваю смерць i пра смерць другiх людзей. Тады я сам жыў з неадчэпнай думкай, што вось-вось памру, i зусiм не заўважаў жончынай нямогласцi. "Нiчога страшнага, што зробiш: узрост..." - гаварылi бяздумныя нашы дзецi. Але сама Iза ў той дзень, калi распальвала гэты камiн, ужо добра ведала: жыццё пачало адлiчваць ёй апошнiя гадзiны. Ёй захацелася знiкнуць зусiм, сцерцi ўсе сляды свайго iснавання. Я глядзеў, як вецер падварушвае шэры попел у камiне. У кутку стаялi шчыпцы, якiмi карысталася Iза. Я схапiў iх i пачаў разграбаць попел. Я раскопваў гэтую кучку праху, нiбы там была схавана таямнiца майго жыцця, таямнiца нашых абодвух жыццяў. Чым глыбей даходзiлi мае шчыпцы, тым больш спрасаваны быў попел... I вось мне трапiлася некалькi кавалачкаў паперы. Яны, мусiць, былi ў сярэдзiне тоўстага стосу пiсем i таму ацалелi. Але на iх толькi паасобныя словы i незразумелыя абрыўкi фраз. Усё было напiсана адным почыркам. Рукi мае дрыжалi, я ўпарта працягваў свае раскопкi. На маленькiм кавалачку, выпацканым у сажу, мне ўдалося прачытаць слова "pax"*, а пад маленькiм крыжыкам стаяла: "23 лютага 1913 г." i пачатак: "Дарагая дачушка..." Я старанна спрабаваў разабраць абрыўкi фраз на абгарэлай з бакоў старонцы, але ўзнавiць змог толькi вось што: "Не вы несяце адказнасць, што гэты хлопчык выклiкае ў вас пачуццё нянавiсцi. Вы былi б вiнаватыя толькi ў тым выпадку, калi б паддалiся гэтай нянавiсцi. А вы, наадварот, стараецеся..." З вялiкiм намаганнем я яшчэ прачытаў: "...залiшне смела вы судзiце мёртвых... яго прыхiльнасць да Люка яшчэ не даказвае..." Далей агонь усё знiшчыў, акрамя вось гэтай фразы: "Даруйце, даруйце яму вiну, хоць вы i не ведаеце якую. Даруйце..."
