Я пачуў, як нехта сказаў (здаецца, гэта была Янiна):

- Каб вы не паехалi, можа... Чаму вы паехалi?

Чаму я паехаў? А хiба я не паспеў бы вярнуцца? Паспеў бы, калi б далi тэлеграму не да запатрабавання, а на вулiцу Брэа!.. Хюбэр неасцярожна дадаў:

- Паехаць i нават не пакiнуць адраса... Дзе шукаць, куды пiсаць?..

I тут цьмяная дагэтуль здагадка стала ўпэўненасцю. Абапёршыся абедзвюма рукамi на падлакотнiкi крэсла, я прыўстаў i, калоцячыся ад гневу, закрычаў Хюбэру:

- Няпраўда!

Ён замармытаў:

- Бацька, апамятайся!

- Так, так! Вы ўсе махляры!.. Вы ведалi мой адрас! Паглядзi мне ў вочы, нягоднiк, i паспрабуй сказаць, што вы не ведалi адраса!

Хюбэр спрабаваў запярэчыць:

- Адкуль жа нам было яго ведаць?..

- А хiба ты не сустракаўся з чалавекам, з якiм я меў справы ў Парыжы?! Не сустракаўся?! Няўжо ў цябе i на гэта павернецца язык?!

Усе акамянелi i са страхам глядзелi на мяне. Хюбэр апусцiў галаву, як хлапчук, злоўлены ў падмане.

- Дарэчы, не дорага вы яму заплацiлi за здраду! Не вельмi вы шчодрыя, дзецi мае! Дванаццаць тысяч гэтаму няшчаснаму за тое, што ён аддаў вам такое багацце! Гэта ж амаль нiчога!

Я зарагатаў i моцна закашляўся. Дзецi анямелi. I толькi Фiлi выцiснуў праз зубы: "Гнусная гiсторыя!.."

А я гаварыў далей, i кожнае маё слова выкрывала iх. Панiзiў толькi голас, калi заўважыў умольны сынаў жэст:

- Гэта вы вiнаватыя, што я не развiтаўся з ёю. Вы ведалi пра кожны мой крок, але вам трэба было, каб я нiчога не западозрыў. Вы хавалiся ад мяне. Калi б вы паслалi тэлеграму на вулiцу Брэа, я адразу зразумеў бы, што мне здрадзiлi. I нiчога на свеце не магло вас прымусiць зрабiць гэта, нават апошняя просьба вашай мацi! Вы яе, вядома, шкадавалi, але пайшлi напралом...

Вось што я iм сказаў, прыгадаўшы i яшчэ большыя грахi. Хюбэр пачаў упрошваць сястру:

- Прымусь яго змоўкнуць, Жэнеўева! Прымусь! Людзi ж могуць пачуць!..

Жэнеўева абняла мяне за плечы i зноў пасадзiла ў крэсла.

- Не трэба, бацька! Супакойся, прашу цябе! Не час цяпер на гэта... Потым на свежую галаву пагаворым... Iмем мацi нашай заклiнаю... Яна яшчэ тут, у труне...

Смяротна бледны Хюбэр прыклаў палец да губ: зайшоў кiраўнiк пахавальнай цырымонii са спiсам важных асоб, якiя ў жалобнай працэсii павiнны былi iсцi побач з катафалкам. Я ўстаў i зрабiў некалькi крокаў. Сям'я расступiлася перада мной, i я, хiстаючыся, пайшоў да дзвярэй. Ледзьве-ледзьве хапiла мне сiлы дайсцi да пакоя, дзе ляжала нябожчыца. Ад дзвярэй да труны дарогу ярка асвятлялi свечкi. З неймавернай цяжкасцю перастаўляючы ногi, я дайшоў да труны i ўпаў на каленi. Тут да мяне падаспелi Жэнеўева i Хюбэр, дапамаглi мне ўстаць, падхапiлi пад рукi i далiкатна павялi. Адзiн я ўжо не змог бы падняцца на другi паверх. Адна манашка згадзiлася пабыць каля маёй пасцелi, пакуль iдзе цырымонiя. Хюбэр рабiў выгляд, нiбыта мiж намi нiчога не адбылося. Перад тым як пайсцi ён папытаўся, цi добра зрабiлi, што ўнеслi ў спiс важных асоб старшыню калегii адвакатаў. Я нiчога не адказаў i адвярнуўся да акна. Там церушыўся дробны нудны дождж...

Унiзе ўжо чуўся тупат ног. Вiдаць, увесь горад прыйдзе на пахаванне. З кiм толькi мы не звязаны па лiнii Фандадэжаў! А па маёй! Суд, адвакатура, банкi, увесь дзелавы свет... Мне было прыемна адчуваць, што я апраўдаў сябе перад сям'ёй i даказаў сваю невiнаватасць. Я злавiў дзяцей на хлуснi. Яны не адважылiся адмаўляць сваёй вiны... Дом запоўнiўся манатонным прыглушаным гоманам, нiбы ў iм спраўлялi нейкi дзiўны, незвычайны баль без музыкi. Пачалася цырымонiя развiтання з нябожчыцай. А я прымусiў сябе засяродзiцца на злачынстве сваiх дзяцей: яны, i толькi яны, вiнаватыя ў тым, што я не быў побач з Iзай у яе смяротны час... Але дарэмна нагнятаў я ў сабе сваю старую нянавiсць. (Так бывае з загнаным канём: прышпорвай яго, не прышпорвай - а ён ужо нiкога не слухаецца.) Сэрца маё памякчэла, полымя нянавiсцi прытухла... Чаму? Можа, таму, што я адпачыў... А можа, ад таго, што апошняе слова было за мной...

Да мяне перасталi даносiцца жалобныя песнапеннi святароў. Усё далей i далей адыходзiла пахавальная працэсiя... Пайшла мая Iза ў свой апошнi шлях... I ў нашым вялiкiм доме ўсталявалася глыбокая цiшыня... За катафалкам пайшлi ўсе: дзецi, сваякi, слугi. У доме засталiся толькi я ды манашка, якая сядзела ля мяне i чытала малiтвеннiк.

Цiшыня зноў навеяла на мяне горкую тугу вечнай разлукi, непапраўнай страты. Зноў балюча сцiснулася сэрца. Усё было скончана. Позна. Нiчога мы з Iзай больш не скажам адно аднаму. Усё...

Я ляжаў у пасцелi i тупа глядзеў на мэблю ў стылi Людовiка XIII, якую мы з Iзай выбiралi ў дзень нашых заручын. Гэтыя рэчы доўга служылi ёй, пакуль не перайшла да яе па спадчыне матчына мэбля. Вось гэты сумны ложак, ложак нашай бяды i няшчасця...

Усе вярнулiся з могiлак. Да мяне зайшлi Хюбэр i Жэнеўева. Я зразумеў, што нiяк не могуць яны прывыкнуць да майго твару, залiтага слязьмi. У жалобным маўчаннi стаялi яны ля майго ложка. Дзiўна неяк выглядаў Хюбэр: яшчэ толькi поўдзень, а ён у фраку - у вячэрнiм уборы. А Жэнеўева - нiбы чорная вежа, на якой вылучалася толькi белая хусцiнка. Адкiнутая вуаль адкрывала круглы зняможаны твар... Гора сарвала з нас маскi, i мы не пазнавалi адно аднаго.

Яны пацiкавiлiся маiм здароўем. У голасе трывога, адчай, роспач...

Жэнеўева сказала:

- Амаль усе iшлi да самых могiлак. Яе так любiлi...

Я папрасiў расказаць, што было з Iзай перад смерцю.

- Ёй нездаровiлася. Яна i не хавала гэтага. Можа, бедная, i прадчувала сваю смерць, бо якраз перад гэтым яна цэлы дзень не выходзiла са свайго пакоя, усё нешта перабiрала, спалiла ў камiне стос пiсем... Мы нават падумалi, што загарэлася сажа ў комiне...

Я перапынiў дачку i спытаўся (як жа я раней пра гэта не падумаў):

- Як ты думаеш, Жэнеўева, мой ад'езд тут не... адыграў сваёй ролi?

Жэнеўева задаволена адказала:

- Вядома, i ад'езд гэты зрабiў сваё... Мама моцна пакрыўдзiлася.

- А вы ёй нiчога не гаварылi?.. Ну... не расказвалi пра тое, што напалi на мой след?

Жэнеўева запытальна паглядзела на брата: цi можна паказаць, што яна зразумела, пра што iдзе гаворка. Выгляд у мяне, мусiць, быў у гэты момант люты, бо яны абое перапужалiся. I пакуль Жэнеўева дапамагала мне сесцi зручней, Хюбэр паспешлiва адказаў, што мама захварэла дзён праз дзесяць пасля майго ад'езду i што ўвесь гэты час яны рабiлi ўсё магчымае, каб мама нiчога не ведала пра наш разлад. А цi было гэта праўдай? Ён яшчэ дадаў перарывiстым голасам: